नेपालमण्डलया नागपुजा

डा. रमेश कुमार श्रेष्ठ

नेपाल मण्डलय् नागपुजाया चलन गथे जुयाः व गबलय्निसें सुरु जुल धइगु छगू अनुसन्धानया विषय खः। छगू पुलांगु किंवदन्ति कथं महामञ्जुश्रीं थःगु खड्गं नागह्रदया निकास चायेकाः नेपाःगाःयात आवाद योग्य दयेका बिसेंलि थन वा पियाः खेती यायेगु ज्या सुरु जुल। थ्व हे खेतीपातीया ज्या झ्वलय् छम्ह किसानं बुँ पाःबलय् वयागु कुं लानाः स्वम्ह नागया मस्तय् ज्यान वन। थ्व घटनां नागनी क्रुद्ध जुयाः किसानया छेँय् वनाः वया दक्व परिवारयात स्याना बिल। केवल वया बःचाधीम्ह म्ह्याय्मचा जक छेँय् मदुगुलिं बचे जुल। कन्हय् कुन्हु म्ह्याय्मचा छेँय् लिहां वयेवं क्रुद्ध नागिनीं वयात न्यायेत लुखाखली दंवल। संजोगवस उकुन्हु नागपञ्चमि लानाच्वन खनिं। उकिं व म्ह्याय्मचां मग्यासे नागिनीया न्ह्यःने वनाः थः बौनं मचायेकं याःगु पापयात कयाः क्षमा फ्वन। अले वयात मूलुखा नाप थनाः श्रद्धापूर्वक दुरु त्वंकाः, मरिचरि छानाः, सितुं तिकाः इताः धुं च्याकाः द्यःथें भाःपियाः पुजा यात। मनूतय्सं स्वये तकं मयःपिं, खंखंथाय् छिछि दुरदुर यानाः अप्पां कयेकाः लिना छ्वइपिं नाग व सर्पतय्त नं थुकथं द्यः भापिनाः पुजा याःगु खनाः क्रुद्ध नागिनीया मन चकना वन। तंप्वः व बदलाया भावना जक क्वबियाः छुं मदु। द्यः थें पुजा फयेत द्यःतय्सं थें ज्या नं याना क्यनेमाः धइगु खँयात लुमंकाः वं किसानया सीपिं दक्व परिवारया म्हं विष लिकयाः म्वाका बिल। अले उमित अमर दान बियाः लिहां वन। थ्व घटनां यानाः नेपालमण्डलय् नागपञ्चमि कुन्हु छेँखापतिकं मूलुखाय् नागया किपा सौ नं तिकाः धौ, दुरु, प्यारा छानाः, सितु तिकाः इताः धुपाँय् च्याकाः पुजा यायेगु चलन व्यापक रुपं चले जुयावःगु खनेदु ।

थुकथं नागया पुजा याःगु छेँय् मि व मि मलःया भय दइ मखु धइगु विश्वास नं नेपाल मण्डलय् ब्वलंगु खनेदु। आदिवासीतय्गु थ्व किंवदन्तीं नागयात मिजंतय्सं जक थी जिउ व पुज्याये जिउ धइगु संकीर्ण ब्राम्हणवादी बिचाःयात नं खुल्ला रुपं हाथ्या बिउगु खनेदु ।

नागपञ्चमि कुन्हु सार्वजनिक रुपं नागया पुजा यायेगु चलन धाःसा खास यानाः यलया धापाखेलय् च्वंगु नागदहः व येँया नंसाः त्वालय् च्वंगु नागपुखुली यायेगु चलन दु। धापूकथं १४ औं शताब्दीपाखे गुरु गोरखनाथ कुपित जुयाः नेपालमण्डलया गुम्ह मू नागतय्त थःगु आसनं ल्हाकाः झिंनिदँ तक तपस्याय् च्वन। उकिं यानाः नेपालय् वा मवयाः हाहाकार जुल। करुणामययात थन नेपालय् हयेवं वयात दर्शन यायेत गोरखनाथ दनेवं फुक्क नागत फुत्के जुयाः बिसिउँ वन। अले थन वा वयेगु सुरु जुल। करुणामययात नेपालय् हयेत तःधंगु ग्वाहालि याःम्ह कर्कोटक नाग उबलय्निसें धापाखेलया नाग दहलय् विराजमान जूगुलिं नागपञ्चमि कुन्हु भक्तजनत अन मुनाः सार्वजनिक रुपय् पुजा याना वयाच्वंगु खनेदु। तर येँया नंसाः त्वालय् च्वंगु नागपुखू धाःसा व स्वयां नं पुलांगु लिच्छवीकालिन पुखू खः। नेपाल संवत् ११०७ स थ्व पुखू सुचुकुचु याःबलय् थन लुयावःगु छगू पुलांगु लिच्छविकालीन शिलालेखया अध्ययन पश्चात इतिहासविद् श्यामसुन्दर राजवंशीं थ्व पुखूया अस्तित्व न्यागूगु वा खुगूगु शताव्दीपाखे हे दयेधुंकूगु खँ प्रस्ट यानादीगु दु। थज्याःगु नागपुखू खास यानाः लिच्छवी व मल्लकालिन राजदरवार व वया जःखःपाखे दयेकातःगु खने दु। हनुमानध्वाखा दरवार, यलया दरवार व ख्वपया दरवारय् आः तकं स्वये दनि। भारतया वैशालीं नेपालय् वःपिं लिच्छवी शासकतय्सं थन नं उज्वःगु हे वैभवशाली विशालनगर दयेकूगु खने दु। थ्व हे झ्वलय् नेपाल संवत् पूर्व ३७५�४१६ पाखे मानदेवं थौंया नरः (हाडिगां) इलाकापाखे इतिहासप्रसिद्ध मानगृह दयेका थकूगु खँ आपालं इतिहासविदतय्सं क्वःछिनातःगु दु। थ्व खँया पुष्टी नंसाः त्वाःया पूर्वी सिमानाय् च्वंगु मानदेवया कुलदेवी मनमानेश्वरीया देगः, उकिया पश्चिमपाखे नारायणचौरय् च्वंगु हरिहरनारायणया प्राचीनतम मूर्ति व नापसं च्वंगु थ्व नागपुखूया निमार्णकाल एकसाथ हे मिले जूगु खनेदु। उगु इलय् थ्व पुखू व जःखःया इलाकायात नागतय्गु आश्रयस्थल नागशाला धायेगु चलन दु धइगु छगू अपुष्ट तर्क संस्कृतिविद् मुकुन्द अर्यालं न्ह्यथंगु न्यने दु। यदि थ्व खँ प्रमाणित जूसा 'नागशाला' शब्दया अपभ्रंस जुयाः हे थ्व थाय्या नां नंसाः च्वंवंगु खँ प्रमाणित जुइ। १७ औं शताब्दीइ प्रताप मल्लं भुइजःसिंनिसें धः म्हुयाः छधाः लः थ्व नागपुखुली व छधाः लः भीमजुजु पुखुली (आःया कमलपोखरी) वइगु व्यवस्था याना थकूगु खनेदु। तर नेपाल संवत् १०९३ निसें नेपाःगालय् सुरु जूगु अवैज्ञानिक शहरी निर्माण प्रकृयां यानाः व लःघः न्हना वन। थ्व पुखूया पश्चिमपाखे च्वंगु नारायणहितिया किंवदन्ति नं मानदेव नाप स्वापू दुगु खनेदु ।

तर थ्व नागपुखुली आः नाग व सर्प मदु। केवल पुखूया दथुइ छगू नागया स्तम्भ जक दु। छगू धापू कथं परापूर्व कालय् छकः थन बेमौसमय् खसु वल। उगु खसुया दुने गरुडं नागयात साला यंकेत स्वःबलय् संघर्ष जुल। उगु संघर्षय् गरुडया पंजां नागया छ्यं कुचा दलाः सतकपारी दक्षिणपाखे कुतुंवनसा न्हिप्यं कुचा दलाः पुखूया उत्तरपरी कुंचाय् कुतंुवन। व निगुलिं थासय् आः नं पुजा यायेगु चलन दु। न्हिप्यं कुतुंवंगु थासय् आः ग्वाखंप्वाः ल्हाना वने धुंकल। तर आःतकं अन पुजा यायेबलय् न्हापां गं थानाः जक पुजा यायेगु चलन दु छाय् धाःसा न्हिप्यनय् न्हाय्पं (श्रवण शक्ति) दइ मखु ।

थौंकन्हय् नागपञ्चमिया इलय् नागया आपालं किपात मियातःगु खनेदु। तर उकी मध्ये छुं किपात ला असान्दर्भिक जक मखु नागपुजाया मूल संस्कृति व परम्परायात हे बुलुका छ्वइ थेंज्याःगु नं खनेदु। नेपालमण्डलय् पुज्याइपिं मूल नागत नौनाग हे खः। उकिया किपा मदुसा वरद व अभय मुद्राय् च्वंपिं नाग, नागिनीव विभिन्न कीत नापं दुगु किपायात पुज्यायेगु चलन दु। थुकिं नेपाःमितय्त वातावरण सन्तुलन कायम यायेमाः धइगु सन्देश बियाच्वंगु दु ।

More Stories Like this