लः व लखं जुइगु ल्वय्

उत्तमराज शिलाकार

लः जीवमात्रयात म्वायेत मदयेकं मगाःगु तत्व खः। मनूया म्हय् ५७ प्रतिशत लखं जायाच्वंगु दु। लःया म्होतिं निर्जलन (Dehydration) ल्वचं कइ। थ्व ल्वय. जुल कि मनूया म्ह सुकू गना वनी। मनूयात लःया खाँचो त्वनेत जक नं मखु। म्ह म्वः ल्हुइत, थलबल सिलेत व वसः हीत नं माः। थज्याःगु जीवन मदयेकं मगाःगु तत्व लःया खँ ल्हायेबलय् हलिमय् लःया यक्व श्रोत दुगु देय्या धलखय् नेपाः नं लानाच्वंगु खँ चर्चाय् वइ। तर थज्याःगु कथं लः दुगु देशय् नं त्वनेगु लःया धाःसा समस्या दु। राज्यं गाक्क सफागु लः चूलाकाबी मफुगु हुनिं राजधानीइ तकं लःया हाहाकार दु। तापाकंनिसें हयेमाःगु मेलम्ची छगू न्ह्यःने तयाः राज्यं राजधानीवासीयात ह्ययेकातःगु दु ।

लखं न्यनीगु ल्वय्:
नये-त्वनेगु वस्तु अस्वस्थकर जुयाः हे पुने यःगु ल्वय् न्यनावनीगु खः। उकिसनं वर्षा यामय् लः अझ दुषित जुयाः झाडाबान्ता, म्हासुल्वय्, प्वाथय् दाइपिं किमि, फुतिकी, ज्वर आदि ल्वय्त खने दइ। पिने खुल्ला रुपं मिया तइगु भुजिं भुनाच्वंगु ला, न्या, मेवा, तुसि, पासि, खरभुजा, फ्वंसि आदिं प्वाः स्याइगु ल्वय् हया बी। अथेहे मनिंगु लः थनाः दयेका तइगु पानीपुरी, बरफ, सोडां लखं जुइगु ल्वय् हया बी। स्वास्थ्यकर्मीतय्सं धाइ, झीत जुइगु प्वाःया ल्वय् मध्ये ८० प्रतिशत ल्वय्या कारण लः व नयेत्वनेगु कैफियत खः। अले ल्वय् जूपिनिलिसे लसपस व बासिगु नयेत्वनेगु वस्तुइ दइगु की झीगु ल्हाः, म्हुतु व न्हासं दुहांवनाः झाडाबान्ता, म्हासुल्वय्, हेपाटाइटीस थेज्याःगु ल्वय् न्यना वनी ।

छाय् मंत लः?
थौं स्वयां झिदँ झिन्यादँ न्ह्यः स्वनिगलय् लखं उलि दुःख मजू। हितिइ नं लः वः, ल्वहंहितिं नं लः हाः। पुखू नं लखं जाः। तुं बुंगालय् नं लः दु। स्वनिगलय् रिगंरोड दयेकुसांनिसें थन न्हय्न्यागुलिं जिल्लां मनू वल। थन जनसंख्याया चाप अप्वया वन तर लःया श्रोत धाःसा म्हति जुइगु शुरु जुल। ततःखागु छेँ दनीपिंसं तःतःजायेक जग म्हुयाः लःया लँपु पना बिल। पुखू व चकंगु जग्गा जमीनत क्लब, स्कूल, सरकारी अड्डा व पुलिसं त्यला काल। लः मगाःलिसे जमीन दुने दुने थ्यंक बोरिङ्ग यानाः लः थकाल। सतकय् पीच व ल्वहँतं लः दुसुना वनीगु म्हो जुल। थुकिं यानाः दुगु गाःहिति, तुं, बुंगाः फुक्क सुनावन। सरकार व स्थानीय निकायं लःया श्रोतत मालाः माःगु व्यवस्था तत्काल यायेमफुगुलिं स्वनिगलय् लःया हाहाकार शुरु जुल ।

थौंया अवस्था:
स्वनिगलय् मनूत अप्वया वंगु कारण. थन लः मथल। दुगु खुसि, गाःहिति, तुं, बुंगाःचाय् लः गना वन। गुकिं यानाः थनया स्थानीयवासीयात लः मगात। खानेपानी संस्थानं लः गाक्क बी फुगु मखु। उकिं स्थानीय जनता टंयाकरया लः न्यानाः छ्यलेत बाध्य दु। धायेत "खानेपानी" धया तःसां ट्याकरया लःया गुणस्तर त्वनेत माःगु मापदण्ड कथं मजू। झ्वाला दुथासं तप्यंक लः हइगु जुयाः उकी फिपू, धू व की ल्वाकज्यानाच्वंगु दु ।

मेगु लःया श्रोत कलधारा खः। खानेपानी संस्थानं थन न्हिं २५ लाख लिटर माःथासय् ८-१५ लिटर जक वितरण याये फयाच्वंगु दु। थुकी नं २० प्रतिशत ति लः पाइप ज्वयाः सितिं वनाच्वंगु दु। ५० दँ स्वयां नं न्ह्यःया पाइपं वइगु लः जूगुलिं खानेपानी संस्थानं बियाच्वंगु लखय् पाइपया खतं नःगु नखि वयाच्वंगु दुसा गनं पाइप तज्यानाः धः ल्वाकज्यानाच्वंगु दु। थुकिं यानाः लखं पुनीगु ल्वय्त शहर दुने नं खने दयाच्वंगु दु। तर थज्याःगु ल्वय्त पनेत सम्बन्धित निकाय, प्राविधिक पक्ष व चिकित्सकत धाःसा न्ह्यचिला च्वंगु मदु। ल्वय न्यनाः तच्वकं भयावह अवस्था मजुइकं उपचारय् सरकारया ध्यान वनी मखु। गुकिं यानाः झाडाबान्ता थेंज्याःगु सामान्य ल्वचं जक कयाः नं थन सलंसः मनू सिनाच्वंगु दु ।

थथे छाय् जुयाच्वन?
विश्वय लःया निगूगु तःधंगु स्रोत दु धाःगु नेपालय् नं लःया अभाव जुइका च्वनेमाःगु तसकं दुःखया खँ खः। थन थथे जुयाच्वंगु लःया श्रोतया अभाव जुयाः मखु सरकारया ध्यान थुखेपाखे मवनाः खः। माला स्वःसा चिचीधंगु लःया श्रोतत अझ नं थन यक्व हे दनि। उकियात माः कथं सदुपयोग याये जक सःगां गाः। दुगु पुखूयात संरक्षण यायेगु खःसा, झ्वालां क्वब्वानाच्वंगु लःयात छथाय् कुनाः उकियात सही उपयोग यायेगु खःसा अझ नं थन लःया अभाव जुइ मखुनि। तर सरकार न्ह्याबलें कमिशनया लोभं ततःधंगु आयोजनापाखे जक आकर्षित जुइगुलिं चिचीधंगु स्रोतत अथें सितिं वनाच्वंगु दु ।

लःया स्रोत बांलाकेगु उपाय:
१) गाःहिति, बुंगाः, तुं आदिया संरक्षण
२) आकासं वइगु लः मुंकेगु
३) पुखूयात सफ याना तयेगु
४) लः वइगु पाइप भिंकेगु
५) लः वितरण प्रणालीइ समानता हयेगु
६) गुं, पाखा, व खुल्ला थासय् सिमा पीगु
७) लःया न्हून्हूगु स्रोतत मालेगु
८) ल्वहँतं सियातःगु थासय् ल्वहं प्वलाः अप्पां सीगु
९) डीप बोरिङ्ग यायेगु दिकेगु
१०) लःया नीति क्वातुकेगु
n लखं जुइगु ल्वय् पनेगु उपाय:
१) लः दायेकाः जक त्वनेगु
२) लः यात शुद्ध यानाः त्वनेगु
३) लखय् क्लोरिन वा पोतास तयाः की स्यानाः जक छ्यलेगु
४) लँय् मिया तइगु लः दुगु व लखं दयेका तइगु वस्तु छ्यलेत उकिया शुद्धताय् ध्यान बीगु
५) नये त्वने न्ह्यः साब्वनं ल्हाः सिलेगु
६) चःबिइ वनेधुंकाः ल्हाः तुति बांलाक साब्लनं सिलेगु
७) झाडाबान्ता जूगु वाःचायेवं जीवनजलया प्रयोग यायेगु
८) पुने यःगु ल्वचं कयाच्वंपिंथाय् वना वयेबलय् ल्हाःतुति बांलाक सिलाः जक छेँय् दुहां वनेगु
९) फोहोर वस्तु वा पिनेया छुं वस्तु थीधुंकाः ल्हाः सिलेगु
१०) नसा त्वंसा दयेके न्ह्यः ल्हाः तुति बांलाक सिलेगु
११) जनस्वास्थ्ययात कयाः कार्यक्रम दयेकाः जनचेतना ब्वलंकेगु
१२) स्वास्थ्य सम्बन्धि निकाययात दवाबमूलक ज्याझ्वःत दयेकाः सचेत यायेगु ।

More Stories Like this