जागरण व रुपान्तरण



मदन तण्डुकार

स्वेच्छाचारिता लोकतन्त्रया निंति अभिशाप खः। उकिसनं सर्वसत्तावादी जुयाः राज्य कःघायेगु कुतः यात कि याकनं धराशायी जू वनी। अन्तरिम संविधानं संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रया उद्घोष जुल। आः संविधान निर्मातातय्सं ध्वाथुइके माल कि एकात्मक केन्द्रिकृत राज्य नेपायाः निंतिं किमार्थ फापे जुइ मखु। संविधान राज्य सञ्चालन यायेगु मूल कानून खः। संघीय राज्यया प्रारुप कथं राजनीतिक पार्टीतय्सं थीथी प्रदेशया राज्य पुनःसंरचना जुइ धइगु माहौल ब्वलनाच्वन। उकियात मूर्त रुप बीकेत आम नेवाः दथुइ जागरण ब्वलंके माःगु दु। देय्या जातीय खलःत न्ह्यचिले फयेके माःगु नं उतिकं हे आवश्यक दु। विगतया राजनीति नेवाःतय् इच्छा शक्ति ताःलाकेत अनुकुल मजू। वर्तमान नेवाः राजनीतिक संस्कार गतिशील जुयाः न्ह्याः वनेमाः। यथास्थितिवादी चिन्तनय् च्वनाच्वंपिंसं नेवाः स्वायत्त राज्यया अवधारणायात आत्मसात याये फयेके माल। जागरण हयेत खलः पुचःयात ग्वाहालि बीगु नेवाःतय् कर्तव्य खः ।

छगू न्ह्यथनेबहःगु प्रकरण लुमंसे वः। नेपालय् जातीय आत्मनिर्णयया अधिकार बारे न्हापांगु सः मदुम्ह पुष्पलालं थ्वयेकूगु खः। जातीय स्वशासन व स्वायत्तताया अवधारणा नं वय्कलं हे न्हापालाक्क पित बिउगु खः। स्वीट्जरल्याण्डया जनतां सन् १८०३ निसें संघात्मक प्रणालीया अनुभूति याना वयाच्वंगु खः। थवंथः विश्वास ब्वलंकेगु कुतलं रुपान्तरण जुइगु खः। नेवाः नेवाःया मंकाः रणनीति माःथाय् माःकथं पलाः न्ह्याकेत आत्मविश्वास आवश्यक जुइ। थजाः क्वजाःया विभेद समाजया लागिं घातक खः। माःथाय् छिंक समायोजन जुइ फयेकेगु समाजवादया मूलमन्त्र खः। नेवाः न्ह्यलुवातय्गु थ्व खँय् तःधंगु भूमिका माः। आदिवासीया मौलिक चरित्र भाषा, धर्म, संस्कृति व जाति खः। भाषा म्वाःसा जातीय संस्कृति म्वाइ। भचा व्याख्या यानाः थुइकेगु खःसा अद्वितीय संस्कृतिं सम्पदायात सभ्यताया प्रतिक दयेका तइ। आदिभूमि त्याग यानाः थःगु आदिवासी म्हसीका बी फइ मखु। तर विदेशय् च्वंपिं नेवाःतय्सं नेवाः समाजया लागां पिने च्वनाः नं थःपिंसं फुगु चाःगु ज्या याना हे च्वंगु दु।
संघात्मक प्रारुप दुने नेवाः राज्यय् संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र सहितया समावेशी विधान दयेकेमाःगु दु। थुकिया निंतिं नेवाः राष्ट्रियताया छगू हे मंकाः जागरण नितान्त आवश्यक जू। थुकिया मार्गचित्र पूवंके फःसा अति बांलाः। संघीय राज्य नेपाः थें चीधंगु व लिउन लानाच्वंगु बहुजातीय, बहुभाषिक, बहुधार्मिक देय्या निंतिं उपयुक्त जू। छाय्धाःसां केन्द्रीय एकात्मक राज्यय् नेवाःतय्सं न्ह्यलुवाया थाय् काये फइगु ह्वःताः ताःपाः धाःसां पाइ मखु। आत्मनिर्णय व अग्राधिकारया प्रत्याभूति आत्मबलया श्रोत खः ।

प्रतिगामीतय्सं देशय् जातीय द्वन्द्व ब्वलनी धकाः थुकियात कुंखिनाच्वंगु दु। तराई लागाय् छगू राजनीतिक प्रकरण ब्वलन, व खः आत्मनिर्णयया अधिकार। उमिगु थ्व सः 'छगू मधेश छगू प्रदेश' धइगु मू नाराय् समाहित जुयाच्वंगु दु। क्षेत्रीय द्वन्द्व ब्वलनी धकाः ग्याचिकुइ लिकुने मजिउ। "झीगु थःगु शासन नेवाः स्वशासन" या रुपान्तरणय् थ्यन धाःसा जागरण धाथें हःगु धाये फइ। वास्तवय् थौंया इलय् संघीयता विरुद्धया खासाखुस आन्दोलन गनं गुखें न्ह्यानाच्वन व फुक्कं लोकतान्त्रिक गणतन्त्रया निंतिं हे कुठाराघात जूवनी। "संघीयता विरुद्ध राष्ट्रिय अभियान" यात 'कौन पुछे खेसारी का दाल धकाः' फसं पुइका छ्वयेमाःगु दु। देशय् द्वन्द्व ब्वलंकेत उज्वःगु अभियानं तिबः बी। थुथाय् नेपाः राष्ट्रिय पार्टीया मू राजनीतिक उद्देश्यं समृद्ध नेवाः राज्य नीस्वनेगु खँयात आत्मसात यायेगु ई वःगु दु ।

आः प्रमं राजीनामा बीमाः:
वंगु जेठ १४ या न्हि छगू ऐतिहासिक न्हि खः। राष्ट्रिय सहमतिया सरकार निर्माण अःपुक हे दयेके फइगु खँ पिदन। प्रधानमन्त्रीं न्यान्हुया दुने राजीनामा बीगु व संविधानसभा दछि थपे यायेगु क्वःछित। प्रम नेपालं 'जि संविधानसभाया पक्षधर मखु' धकाः बाःछि न्ह्यः तिनि थःगु धापू सार्वजनिक याःगु खः। २०६३ मंसिर ५ गते नेपाल सरकार व माओवादी दथुइ विस्तृत शान्ति सम्झौता जूगु खः। वयां लिपा मंसिर २२ गते जूगु 'हतियार व सेना व्यवस्थापन अनुगमन सम्बन्धी सम्झौता कथं' हतियारया व्यवस्थापन व अनुगमन शुरु जुइधुंकाः प्रतिनिधि सभां जारी याःगु अन्तरिम संविधानयात अन्तरिम व्यवस्थापिका संसदं अनुमोदन याःगु खः। माधव कुमार नेपाल - महासचिव, नेकपा (एमाले) पाखें नं ल्हाचिं तयाः अन्तरिम संविधान २०६३ अनुमोदन जूगु खः। आः वयाः संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रया उपहास याःगु खनेदत। शान्ति कायम यायेगु प्याकेजया ख्वालं सेना समायोजन, वाइसिएल भंग, हडपे याःगु जग्गा, लित बीमाःगु धकाः ३ बुँदाया सहमति, सहकार्य व सम्झौता जूगु खः। प्रमयात लिधंसा बियाः मन क्वातुकेत लिउनें कासा म्हिताच्वंपिं यक्व दु। अथे जूगुलिं नं "मेरो गोरुको बाह्रै तक्का" धाये थें सत्तावादी जुयाः कुर्सी मोह त्याग मयायेगु पाय्छि मजू। 'तातै खाउँ जली मरुँ' या पहलं माओवादीं थःगु लडाकु सेना व हतियारया समायोजन याकनं पूवंके फइगु नं मखु। पार्टीयात तसकं मछिनाच्वंगु दु। आःया माहौलय् सत्ताधारी पार्टीं बिचाः यानाः अवसर छ्यलेगु उत्तम जुइ। गृहयुद्धय् देय् फसे जुल धाःसा विदेशीं लबः काइ। राष्ट्रिय राजनीतिक सहमतिया निंतिं सरकारय् दुथ्याःपिं चीधंगु पार्टीतय्सं नं विचाः याये माःगु खः। 'मरता क्या नही करता' धाः थें नेपाल हिन्दू जनता पार्टीं अपहरण, बसुन्धारा लागाय् कारबम विष्फोटन, गोली काण्ड आदि ज्या यानाः अशान्ति न्ह्याकाच्वन। नेकांया नरहरि आचार्यं न्ववात - थ्व सरकारया औचित्य क्वचायेधुंकल। राष्ट्रिय सहमतिया सरकार रुपान्तरणया हे छगू मंकाः लिच्वः जुइफु। शान्ति व संविधान निर्माण यायेगु मार्गचित्रया न्हापांगु पलाः नं खः। उकिं सहमति व सहकार्य मदयेकं मगाः ।

नेवाः राजनीतिया अवयव:
संविधानं नेवाः स्वायत्त राज्यया प्रत्याभूति याकेगु नेवाः राजनीतिया मू आज्जु खः। न्ह्यागु नं पहःया राष्ट्रिय सहमतिया सरकार निर्माण जूसां नेपाः राष्ट्रिय पार्टीं थःपिनि आज्जुलिसे ज्वःलाःगु छगू मन्त्रालय कायेगु त्वःफिके मजिउ। छाय्धाःसां नेवाःत स्वनिगःया आदिवासी खः। तर नेवाःतय्त न्ह्याबलें हातलागे सुन्य जुयाच्वंगु दु। थुकी कन्हय्या सन्तां झीत सराः बीफु। उत्पीडनय् लाःपिं अल्पसंख्यक, सिमान्तकृत, बहिष्कृत, अपाङ्ग, थीथी जातीय समुदायया निंतिं हेरचाह याइपिं राजनीतिक पार्टी गुगु गय् दु धकाः नं चिउताः तयेगु बुद्धिमानी जुइ। नेपाःया सन्दर्भय विद्यमान थीथी धर्मया मान्यता दु। उकिया ब्यापक ल्याखय् छगू जक धर्मयात कःघाये मजिउ। फुक्कं कथंया धर्मयात कानुनी रुपं समान मान्यता बीगु धर्म निरपेक्षताया मू मन्त्र खः। व हे कारणं हिन्दू राज्य जक धकाः संकुचित राज्य संरचना दयेकल धाःसा उकिं आदर्श राज्य दयेकी मखु। अन्तरिम संविधान २०६३ या धारा २२ (घ) स वर्गीय, जातीय, भाषिक, लैंगिक, सांस्कृतिक, धार्मिक व क्षेत्रीय भेदभावयात न्हंका छ्वयेगु खँ दुथ्याः। मिसा, दलित आदिवासी जनजाति मधेशी उत्पीडित, उपेक्षित व अल्पसंख्यक समुदायया समस्यायात राज्यं नाला काये फयेके माःगु दु। थौंया केन्द्रिकृत एकात्मक राज्य संरचनाया ढाँचायात धरासायी यानाः राज्यया समावेशी, लोकतान्त्रिक व अग्रगामी पुनर्संरचना यायेमाः ।

२०५६ जेठ १८ कुन्हु सर्वोच्च न्यायालयया न्यायाधीश कृष्णजंग रायमाझी व तोपबहादुर सिंहपिंसं भाषा विरोधी फैसला न्यंकल। स्वनिगःया आदिवासी नेवाःतय् नेपाल भाषा व मैथली भाषा स्थानीय निकायय् छ्यलाबुला याये मदइगु जुल। स्वनिगःया नेवाःतय्त तःधंगु घाः लात। उबलय्निसें हाकुगु न्हि हनेत नेवाः जाति बाध्य जुल। थुकिं नेवाः आन्दोलनय् छगू ऐतिहासिक मोड काःगु दु। थुकिया निरन्तरता न्ह्यानां तुं वनी। जेठ १४ या राजनीतिक सहमतिं आः वइगु दछिया दुने क्वचाइ धाःगु संविधानं नेवाः स्वायत्त राज्यया प्रत्याभूति जुइ फयेके माःगु दु ।

वंगु ११३० बछलागाः चर्‍हे कुन्हु इन्द्र मालीया "नेपाल भाषा तःखँग्वः धुकू" विमोचन जुल। खँग्वः धुकू देय्या ब्यापक नेवाःतय् ल्हाति लाकेगु तातुना दयेमाः। थुकिं थीथी पहःया विभेदकारी नेवाः जातिया संरचना (hetero-geneous) यात छगू हे (homo-geneous) समान जातिया मंकाः दबुली हयेत तःधंगु ग्वाहाली जूवनी ।

नेवाः स्वायत्त राज्यया यथार्थ इतिहास निर्माण याये फइगु आन्दोलन अपरिहार्य जुल। उकियात देय्या सकलें नेवाः जातिया हपाः व तिबलं जक सम्भव याये फइ। स्वनिगलय् स्वनिगलं पिनेया अस्थायी नेवाःत गुलि दु उकिया मंकाः ल्याखं सहभागिता यायेगुली रुपान्तरण याये फइ। तिंख्यलय् नेवाः जातिं थःगु राष्ट्रियताया अद्वितीय संस्कृतिया प्रदर्शन याये फयेकेगु नं थ्व ईया आवश्यकता खः। २१ औं शताब्दीया भूमण्डलीकरणया दृष्टिकोण, अध्ययन मनन त्वःफिके मजिउ। स्वनिगःया आदिवासी नेवाःया राजनीतिक, आर्थिक, सामाजिक, सांस्कृतिक, धार्मिक, जैविक विविधताया आत्मनिर्णयया अधिकारयात नापं हलिमय् उजागर याये फयेकेमाः। येँया तिंख्यलय् नेवाः जातिं थःगु राष्ट्रिय गौरव पौरख प्रदर्शनया ग्वसाः ग्वयेगु नं थ्व इलय् छगू उपलब्धीमूलक ज्या जुइगु खनेदु ।

More Stories Like this

जातीय संघीयताया खँय् नेमकिपा
प्राडो, पाजेरो ब्वाकेगु ख्यः मखु
राष्ट्रपति प्रणाली बारे विवाद
नेवाःतय्त जागृत याइगु 'नेपाःमिया नुगः सः'
खँ स्वनिगःया