सिक्किमय् मिनी काठमाडौं

अमृत भादगाउँले

निपाः ल्हाः स्वानाः ज्वजलपा यानाच्वन वं । जि तक्क दिना । हाकुपतासि कापःया मिसा लं व स्कर्ट वयागु जिवय् तसकं ल्वः । चाकलाःगु न्हिलाख्वाः दुम्ह मय्जुलिसे छक्वः खँ मल्हासें कार्यक्रम जुइगु थासय् गुकथं दुहां वनेगु ?

"ज्वजलपा!" जिं म्हिचाय् च्वंगु क्यामरा लिकाकां न्यना - "केहेँ मय्जुया नां ? "

"प्रज्वला प्रधान", थःगु चीफिगु म्हुतुसी चायेकाः च्वापु थें च्वंगु तुयुगु वा क्यनाः वं धाल । जिं क्यामरा तप्यंका वं मछिं मतायेकू ।

छब्बीस वर्षया थुम्ह सुन्दरी नेपालभाषा केन्द्रीय विभागया एमए निगूगु दँया विद्यार्थी खनिं । पाटन क्याम्पस ब्वनाच्वंगु । धाइपिन्सं ला धयाव्छइ - अंग्रेजीया जमानाय् छाय् नेपालभाषा ब्वंगु जुइ ? अर्थशास्त्रय् एमए यायेधुंकूम्ह प्रज्वलायात नेपालभाषा व संस्कृतिया मतिनां नेपाल थ्यंकल । "झीपिं नेवाःतय्गु थःगु हे भाय् व संस्कृति दु धकाः सिसांनिसें थुकिया अध्ययन याये मास्तिवल" - लेप्चा मां व नेवाः अबुया क्रस सन्तान वं धाल ।

छिं ब्वना च्वनादीगु थ्व बाखं खः दक्षिण सिक्किमस्थित नामथांगया । सन् २००५ य् थःगु हे गांया नेवाः भाय् व संस्कृति स्कूलय् नेपालभाषा सयेकूसां निसें तिनि प्रज्वलां नेपालभाषा, हाकुपातासि, व्छय्ला, कचिला, चतांमरि आदि सयेकूगु खनिं । गुलि गुलि सियावल, उलि उलि उलि हे मोहनि यात नेवाः संस्कृतिं ।

प्रज्वला थें हे सिक्किमया दक्वं नेवाःतय्सं थःगु नांया ल्यूने प्रधान धकाः च्वइ । इमित अन प्रधान जात धकाः म्हस्यू । थः नेवाः खः धकाः स्यूसां थःगु थर धाःसा अन यक्वसिनं मस्यू । प्रज्वलाया थर चाहिं कर्माचार्य । तर शैक्षिक योग्यता व नागरकिताया प्रमाणपत्रय् वयागु थे हे दक्वसिया थर च्वयातइ - प्रधान ।

अजू चायादी मते, नेपालभाषा बांलाक न्ववाये सःपिं सिक्किमय् लुइके थाकु । भाय् मसःसां यक्व धैथें नेवाःतय्सं अजा, अजि, पाजु, निनि थेन्याःगु शव्द धाःसा छ्यलाच्वंगु दु । पाँच लाख ७५ हजार जनसंख्या दुगु सिक्किमय् करीव २० हजार ति नेवाःत दु । सन २००० य् चायेकूगु नेवाः भाय् व संस्कृति विद्यालयपाखें ९७ म्हसिनं नेवाः भाय् सयेके धुंकूगु खँ शिक्षक विकास प्रधानं कन । मेपिन्सं मथूगु जूगुलिं प्रज्वलां थःगु छेँय् नेवाः भाय् ल्हाये मखं । यलया मंगलबजारय् च्वनाः ब्वनेगु यासेंलि वयात थ्व समस्या मन्त । वं धाल - "नेवाः भाय् ल्हाइपिं यक्व पासापिं दयेकागु दु थन ।"

गांया स्कूलय् वं नेवाः भाय् जक मखु नेवाः लोक प्याखं व ज्यापु प्याखं नं सयेकल वं । नेपाल वयाः दक्कले न्हापा थिमिइ नेवाः भ्वय् नः बलय् व तसकं हे अजू चाल । सुकुलिइ झ्वःलिक्क फ्यतुनाः भ्वय् नःबलय् वयात ताल नसात्वँसाय् नं नेवाःत तसकं तःमि खनिं ।

येँ च्वनागु ई जःछि येँयाःपुन्हि, बिस्काः जात्रा व मेमेगु नखःचख: दुने न्ह्याइपुका च्वंगु दु व । वलिसें विकास, तारादेवी व हरिमाया नं सिक्किमंनिसें थन वयाः नेवाः भाय् ब्वनाच्वंगु दु । थ्व पुचलं सिक्किमय् नेवाः भ्वय् परिचित याये धुंकूगु दु ।

सिक्किमं लिहां वये धुंकाः छन्हु प्रज्वलायात येँया छगू रेष्टुराँय् नाप लात । आधुनिक पहिरनय् वयाच्वंगु खः व अन ।
"ब्वने सिधयेकाः छु यायेगु?" - जिं न्यनाबलय् कोकया सिसि तेबलय् ततं वं धाल - "सिक्किमय् वनाः भाय् स्यने । " परिवारया खर्चय् जातिय अध्ययन याः वःम्ह थुम्ह मय्जुयात भिंतुना ।

थुगु इलय् सिक्किम छगुलिं हे नेवाः भाय् व नेवाः संस्कृतिइ जागरुक जुयाच्वंगु दु । थःगु नां ल्यूने प्रधान च्वयेवं जक नेवाः जुइमखु नेवाः जुइत नेवाः भाय् व संस्कृति सिइकेमाः धकाः इमिसं थुइकूगु दु । सन् १९९५ य् सिक्किम सरकारं नेपालभाषायात राज्य भाषाया मान्यता बिल । मान्यता ब्यूसां नेवाः भाय् ल्हाये सःपिं पतिंचाय् ल्याःखायेत गाक्क हे मदुगुलिं सिक्किम नेवाः संगठनया मिखा चाल । संगठनं नेपाःपाखें भाय् व संस्कृति स्यनीपिं गुरुपिं सःताः प्रशिक्षण बिइगु शुरु यात ।

मध्यपुर कला परिषदया संरक्षक गणेशराम लाछिया नेतृत्वय् सिक्किम नेवार संगठनया अधिवेशनय् भाग कायेत जिपिं अन वनागु खः । अधिवेशनय् स्थलय् संगठनया अध्यक्ष खगेन्द्र प्रधानया खँ न्यनाबलय् सिक्किमय् च्यागू स्कूलय् न्हय्गू क्लासतक नेपालभाषा ब्वंकेगु शुरु जुइ धुंकूगु सिइदत । अन नेपालभाषा स्यनेत झिंप्यंम्ह शिक्षकत नियुक्ति जुइधुंकूगु जुयाच्वन ।

सच्छि ति परिवार च्वनाच्वंगु दु नामथांगय् । अन २००४ निसें येँया पुन्हि न्यायेका च्वंगु दु । सन् २००१ य् अन न्हापांगु खुसिइ म्हपुजा याःगु खनिं । येँनं गुभाजु सःताः इहि व कय्तापुजा यायेगु परम्परा न्ह्यानाच्वंगु खँ पश्चिम सिक्किमं झाःम्ह केपी प्रधानं कन । ल्याय्म्हतय् छपुचलं लाखे प्याखं ल्हुइ सयेके धुंकूगु दु । इपिं जोशय् जुयाच्वंगु दु - "जिमिसं सिक्किमय् सिक्किम कला परिषद् स्थापना याये ।"

सिक्किमया आदिभूमि स्वनिगः हे खः । इपिं आः अन नेपाः व स्वनिगःया सभ्यता झल्के जुइगु सांस्कृतिक केन्द्र दयेकेत जुटे जुयाच्वंगु दु । जिपिं वनाबलय् नामथांगया पाखाय् उगु सांस्कृतिक केन्द्रया शिलान्यास नं जुल । नेपालभाषा, लिपि, संगीत व संस्कृति सयेकेगु स्कूल, संग्रहालय व द्वछिम्ह मनू न्ह्यनीगु हल नं दयेकी नामथांगय् । काँकडभिट्टां १ सय ७० किलोमिटर तापाः थ्व थाय् ।

अथेहे येँ, यल, ख्वप, थिमि, बुंगमति, किपू, साँखु लगायत १२ थाय्या नेवाः जनजीवन झल्के जुइगु छेँ नं दयेकेत्यंगु दु अन । थुपिं छुट्टाछुट्टै थाय्या नामय् छुट्टाछुट्टै छेँ दयेकी अन । अले व दक्वं छेँयात गेस्टहाउसया रुपय् विकास याइ । उलि दयेकेधुंकाः कलात्मक अप्पां दयेकातःगु छेँ, देगः, हिति, चैत्य स्वः वइपिनिगु चहलपहल अप्वइ । अन मध्यपुर कला परिषदं थःगु हे खर्चय् छगः देगः दयेका बिइगु घोषणा यायेधुंकूगु दु । व बाहेक नेपाल संवत् प्रवर्तक शंखधर साख्वाः, भृकुटी, महिन्द्र मल्ल व दक्कले न्हापां सिक्किम थ्यंपिं स्वम्ह नेवाःतय्गु शालिक नं अन स्वयेदइ ।

गुलि ई काइ थ्व दक्वं दयेकेत? न्यादँया समयसिमा तःगु दु इमिसं । जातीय उत्थानय् राज्यं ग्वहालि याःगुलिं तोकेयाःगु हे इलये पाँच करोड स्वयां अप्वः भारतीय ध्यबा खर्चं उगु ज्या पूवनी थें ताल जितः । जग्गा न्यायेत जक सरकारं ५० लाख भारु ब्यूगु जुयाच्वन। संगठनया अध्यक्ष खगेन्द्र प्रधानया कथं निर्माणया लागि माःगु ध्यबा बिइगु वचं मुख्यमन्त्री पवन चाम्लिंगं बिइ धुंकूगु दु । अथे ला जिपिं सहभागी जुयागु अधिवेशनया लागि नं सरकारं ५ लाख भारु ब्यूगु जुयाच्वन ।

सिक्किमया आदिवासी लेप्चा जाति खः । सनिलय् मधयपुर कला परिषदया कलककारतय्गु प्रस्तुति भैरव, महाकाली चर्या, ज्यापु, आर्यतारा लगायत प्याखं स्वये दुबलय् सिक्किमया नेवाःत जक मखु मेमेगु जातजातिं नं न्ह्याइपु तायेकल । दथुइ दथुइ इमेज च्यानललिसे सम्वद्ध गायक सुलिन्द्र शाक्यं नेपालभाषाया व नेपाली भाषाया म्यें माहौल क्वाकल । स्थानीय नेवाः मस्त व लेप्चा केहें किजापिनिगु म्ये व प्याखनं नं जिमिगु मन खुयाकाल ।

क्वय् टिष्टा न्ह्यानाच्वन । चान्हय् जिपिं टेन्टपाखे वना । लिक्क दु इमेज च्यानलया क्यामरा पर्सन रक्षा वज्राचार्य । वं धयाच्वन - "सांस्कृतिक केन्द्रया शिलान्यासय् ला थ्यन । थुकिया उद्घाटनय् नं वयेमाः हिं ।"

महागुरु गणेशराम


सिक्किमया नेवाःतय्त लँ क्यंम्ह गुरु खः गणेशराम लाछि । सिक्किम नेवार संगठनया अध्यक्ष खगेन्द्र प्रधानया शव्दं धायेगु खःसा वय्कः महागुरु खः । मध्यपुर थिमिइ च्वनाः सांस्कृतिक कर्मय् लगे जुया च्वनादीम्ह वय्कलं थःगु हे छेँय् नेवाः बाजं व संस्कृतिया संग्रहालय आखाछेँ चायेका दीगु दु ।

सिक्किमलिसे वय्कःया नाता सन् १९९९ य् जोडे जूगु खः । अबले सिक्किमया छुं अगुवा नेवाःत थः पुर्खाया आदिभूमि मामां स्वनिगः वःगु जुयाच्वन । सिक्किमया नेवाःत थःगु भाय् व संस्कृति प्रति अनभिज्ञ जूगु थुइवं वय्कलं इमित भाय् व संस्कृति स्यनेगु अग्रसरता क्यन । अले सन् २००० वय्कःया मध्यपुर कला परिषदं सिक्किमय् नेवाः भाय् लिपि व बाजं स्यनेत सुभाषराम लाछि (वय्कःया हे काय्), बाजं व प्याखं स्यनेत सन्तकुमार प्रजापति व कृष्णबहादुर प्रजापति अन व्छयादिल । इपिं स्वलातक अन च्वनाः सकतां स्यनावल । वयां लिपा अन छुं याये माल कि गणेशरामयात हे लुमंकीगु जुयावल । वय्कः नं फयाफक्व अन झाइ, थः मफुसा पासाभाइपिन्त व्छयादी ।

जिपिं नामथांग थ्यंबलय् सिक्किम नेवार संगठनं वय्कःयात 'महागुरु'या उपमा बियाः सम्मान यात वय्कःयात । कार्यक्रमय् वय्कः तसकं भावुक जुयादिल । वय्कलं थःगु संग्रहालय आखाछेँया दक्वं सामान सिक्किमय् हे हस्तान्तरण यायेगु घोषणा यानादिल । वय्कलं धयादिल - "म्युजियम थन सारे याये दुसा उचित संरक्षण जुइगु खइ ।"

सिक्किमय् येँयाः जात्रा शुरु जुइ धुंकूगु दु । मेगु वर्षनिसें म्वाःम्ह कुमारीया स्थापना यायेगु सोचय् दु वय्कः । सिक्किमय् मिनी काठमाडौंया सोच गुकथं वल ले? वय्कलं धयादी - "छुं दँ न्ह्यः जिमिसं थिमिइ हे एकेडेमी अफ डान्स एण्ड कल्चर दयेकेत यक्व हे पहल याना । तर सुनां नं ग्वहालि मयाः । अथे हे थाति लानाच्वंगु योजना पूरा जुइत्यंगु दु सिक्किमय् । अनया पासापिन्सं चासो क्यन । सरकार नं सहयोगी जुयाबिल ।"

सिक्किमया पासापिन्सं वय्कःयात गुलि फु उलि याकनं झायेत सःताच्वंगु दु । इमिके सांस्कृतिक केन्द्र दयेकेगु इच्छा व धन दु, कालीगढ धाःसा थनं हे यंकेमानि । ५९ दँया गणेशरामया तःधिकःम्ह काय् सन्तोषरामया निम्हतिपू चीनय् च्वनाच्वंगु दु अले चिधिकःम्ह काय् सुभाषराम अमेरिकाय् । वय्कःयात छेँ त्वःतेत थाकु । अथेसां ईञ्जिनियरतय्गु पुचःलिसे याकनं हे वय्कः हानं सिक्किम झायादीत्यंगु दु । उखुन्हु हे तिनि अध्यक्ष खगेन्द्र वय्कःयात धयादीगु -"गणेशरामजी छिकपिं निम्हतिपू ३-४ वर्ष हे थन सिक्किमय् च्वनेगु याना झासँ । सांस्कृतिक केन्द्र तयार जुइधुंकाः जक लिहां झासँ ।"

More Stories Like this