आः झीसं छु याये माल?

दरशा नेवाःमि

छक्का, पञ्जा, छलकपट, चाप्लुसिं जक लिकुंकाः मखु ल्वाप्पा हे नकः वःगु 'नेवाः राज्य'यात नकारात्मक मखु, सकारात्मक भावनां नं स्वयेमाः धइगु भावना ब्यक्त याना बिउगुलिं जिपिं थेंज्याःपिं मां देय्या सेवा यानाच्वंपिंत म्हुतुप्वाः तिका बिउगु सकसिनं सिउगु खँ जुल। नेता धायेका च्वनाच्वंपिंसं हे उकी कमजोर जूगु वाःचायेक चायेकं हे सन्तोषया सासः ल्हाना बिउगुलिं झन हे धाये थाय् मदयेका बिल ।

ताम्सालिङ्ग छचाःखेरं छेकबार तयाः 'का ना !' धकाः बिउगु नेवाः राज्य दुने खुसि थें बाः वःगु जनघनत्वयात ०.६ प्रतिशत लागा दुने गथे यानाः न्ह्यंकेगु? थ्व ला भूगोलविद्पिंसं जादू क्यनाः न्ह्यंके माःगु जुल। मेगु छु बांलाःगु लँपु दइसा समस्या वयेधुंकाः लँपु मालेगु धइगु थःत थम्हं कुचं पाले थें जक जुइगुपाखे छिकपिनिगु नुगः क्वसाली धइगु मनंतुना ।

थौं तकया परिस्थिति स्वयेबलय् नेवाः राज्य पक्का हे वइगु जुल धकाः नुगः चकनीगु ला स्वाभाविक खः। तर पार्टीया नेता व म्हुतु छ्वारीपिं नायःतय्गु भाषणं यानाः जक मखु, गोप्य खँ ल्हानाः ऋषि धमलाया रिपोर्टर्स क्लबपाखें इलय् ब्यलय् पिहां वइगु खँ न्यनेबलय् नेवाः राज्य दइ धकाः शंका यायेथाय् यक्व हे दनि। थुखेपाखे नं झीपिं सतर्क जुइमाःगु दु। छाय्धाःसां जनता बुकूपिं नेतात हे सरकारय् दुहांवनाः चुनावयात औचित्यहीन याना बिउगु दु। थ्व गनं नं मदुगु नियमं चीकाः झीसं मछाः मजुसे स्वीकार यानाच्वना। उकी पार्टी नायःया 'हाइ कमाण्ड'यात ब्वला साइपिं म्हो जुजुं वनाच्वंगु दु। छाय्धाःसा पार्टीया छ्यंतय्सं जनजातिया नितिं भ्याः भचा हे दया माया मतयेधुंकल। वल वल वहे फसिक्वाः धयाथें राजनैतिक हैकम तालया तन्त्र न्ह्याः वनाच्वन। लोकतन्त्र अथवा डेमोक्रेसीया अर्थ अथे मखु ।

संविधानसभाया चुनाव न्ह्यःया परिवेशय् फुकसितं समानुपातिकया सिद्धान्तयात पाचिना जुल। तर चुनाव लिपा थः मनू स्वचाकु चाकुं हरुवा माकुने हे प्रधानमन्त्री दयेकाबिल ।

डेमोक्रेसीयात प्रजातन्त्र धकाः हाला जुइपिंत डेमोक्रेसीया मर्का बांलाक मथुयाः लिपा जूबलय् बेबी किङ्गया खँ तकं तीजक ल्हाना हयेगु यात। थ्व मानसिकतां इपिं अझ नं मुक्त जूगु मदुनि। गबलय् तक जनतां सरकारयात अधिनय् तया तइ मखु उबलय् तक पार्टी नायःतय्गु हैकम चले जुयाच्वनी। थ्वहे झीत विधिया सराः धाःसां जिउ। थ्वहे लिधंसाय् नेवाः राज्यया अवधारणा पिहां वयाच्वन। थ्व अवधारणायात भ्वँतय् जक सीमित यानाः न्हापा न्हापाया सरकारं थें सम्झौता याये धुन धकाः ततःग्वःगु आखलं च्वयाः शान्तिया नारा थ्वयेकेत जक याःगु जुइफु। तर प्राक्टिक्सया सवालय् धाःसा ल्हातय् शून्य जुयाच्वंगु दयेफु। उकिं नेवाः राज्यया खँ न्ह्याकाच्वंपिंसं आः झीसं छु याये माली धकाः इलय् हे होमवर्क यानाः अन्त्य लाकाः कातुकाकाः हइगु षडयन्त्रयात न्हापा हे बिचाः याना तयेमाःगु दु। आशा दु, थ्व खँय् न्ह्यलुवा नेतातय्सं बांलाक बिचाः यानां तुं च्वनी ।

नेवाः राज्यया सार्थकता न्ह्याका यंकेत गज्याःगु शासन व्यवस्था प्रणाली पिहांवइ जितः ला तसकं उत्सुकया विषय जुयाच्वन। थ्व बारे न्ह्यलुवापिंसं गज्याःगु अवधारणा बिचाः यानाच्वन, गनं नं पित हःगु मखनानि। न्हापाथें तुं सुयागु खल्तीं पिहांवल धाःसा व थेंज्याःगु लाज शरमया खँ मेगु छु जुइफु? न्हूगु संविधानया अवधारणा दयेकूपिंसं छु यानाच्वन न्ह्यथना बीमाःगु खः। राज्य संचालनया निंतिं मदयेक मगाःगु पक्ष खः - Exucative, Administrative Legistative Judicial थ्व स्वतां नेवाः राज्यया भिं जुइगु जुइमाः ।

छगू प्रदेशया कानून मेगु प्रदेशया कानूननाप ज्वः मलायेफु, भौगोलिक परिस्थितिया हुनिं। आःतक नं
Active Exucative यायेगु लाकि Active Legistative (व्यवस्थापिका) यायेगु बारे गनं नं खँ पिहांवःगु मखंनि। यदि कार्यपालिका Exucative यायेगु खःसा राज्यपालयात सर्वेसर्वा यानाः नं तये मजिउ। जनतां नं लगाम ज्वना तयेगु व्यवस्था यायेमाः। नत्र आःयाम्ह राष्ट्रपति थें पार्टी हाइकमाण्डया च्यः जूवनेफु ।

यदि व्यवस्थापिकायात सक्रिय याना यंकेगु खःसा मुख्यमन्त्रीया अवधारणा न्ह्यःने वइ। अले हाकनं बहुमतया खँ पिहां वइ, पक्षविपक्षया घमासान जुइ। निगू पक्षीय सहिष्णुता यायेत नेपालय् तसकं थाकु। अले ला आजु पुलांगु अवधारणा पाचिनाच्वंपिं म्वाना वयाः झीगु न्ह्यःने उसिं दनावइ अजिंगर थें। वहे अजिंगर नेवाः राज्यया सर्वेसर्वा जुयाः पिहांवइ। उकिं नेवाः राज्य संचालन याना यंकेत नेवाः भूमिलिसे ज्वःलाःगु मेमेगु पार्टीया महसूस यानाच्वना। यक्व खलः, पुचःया नायःत ल्ययाः व्यवस्थापिकाय् दुथ्याकेमाल। थ्व नं कानुनी रुपं न्ह्याः वनेमाः। छलकपट, चाप्लुसी व पार्टी हाइकमाण्डया निर्देशनय् मखु। न्हापा थथे नं जुयावंगु दु धकाः चुनावय् बूपिंत सरकारय् यंकेगुली प्रतिबन्ध मतल धाःसा हानं पञ्चायती कलियुग म्वाना वइ। व्यवस्थापिका सक्रिय यायेत थज्याःगु गल्ति हानं हानं मजुइमा धइगु खँय् ध्यान बी ला धकाः सः तयाच्वना।
नेवाः राज्ययात मदयेकं मगाःगु मेगु पक्ष खः, बांलाःगु Judiciary System (कानून प्रणाली)। झीसं थौं तक खनाच्वनागु द हे दु, नेपालय् कानुनी व्यवस्था गुलि निस्क्रिय धकाः। दण्डहिनतां सिकार जुजुं खुल्लेआम अपराध यायेत लिफः मस्वइपिं जुया वयेधुंकल। घुसखोरी, डाँका, लुटेरा बल्लाःत्याः याइपिंसं सरकार ल्हातय् कयाः निर्दाष धकाः छाति फुलेयाना जुइपिं नं मदुगु मखु। थ्व झी सकसिनं सिउगु खँ खः। थज्याःगु कानूनं झीत राज याये मजिउ। ल एण्ड अर्डरया मनस्थिति ब्वलंकेमाःगु दु। ध्यबां न्याये मी जिउ धइगु मनस्थितिं झीपिं तापाये माःगु दु। थ्व रोल मोडल झीसं ज्वना वनेफुसा मेमेगु राज्यं नं पालना याके बी फइ। नत्रसा 'कालो गयो सेतो आयो' धकाः वहे मुलु वहे सुका जुयावनी। नेवाः राज्य वलं नं अथेहे का धकाः झी दाजुकिजा तता केहेँपिंसं थुकलं बीका च्वनेमाली। राज्यया न्यायपालिका बल्लाका यंकेगु मू लँपु हे जनतां कानून ल्हातय् कायेगु मखु, कानूनं जनतायात चिना तयेगु आज्जु ज्वनाः न्ह्याः वनेमाः। थ्वपाखे सकसिगुं छगू हे बिचाः जुइ धइगु भलसा दु ।

च्वय् न्ह्यथनागु स्वतां विषय बांलाक ताःलाका यंकेफत धाःसा नेवाः राज्ययात हिरा थें प्वालाप्वाला थीक बांलाका यंकेगु लँपु झीगु ल्हातय् दु। थ्व हिरा थें प्वालाप्वाला थीगु नेवाः राज्य दुने आर्थिक सम्पन्नता, शैक्षिक समानता व सामाजिक संहिष्णुता थेंज्याःगु मू मू विषययात न्हियान्हिथं जप यानाच्वनेगु साधनया विकास यानाः वनेमाः। आर्थिक सम्पन्नता बल्लाका यंकेत सुपाः जुयावनीगु राजस्व पनेगु मानसिकता ब्वलंका वनेमाःगु दु। शैक्षिक समानता बल्लाका यंकेत मांभासं शिक्षा बीगु याये हे माः। न्हापा न्हापाया शैक्षिक व्यवस्था लागू यानातःगु शैक्षिक सामाग्रीइ आमूल परिवर्तन यानाः नेवाः भावना ब्वलंकाः नेपाः झीगु देय् खः धइगु भावना पिज्वइगु ज्वलं दुथ्याका यंकेमाः। नेवाः राज्य दुनेया मू भाय् नेपालभाषा जूसां मेमेगु भाय्यात नं सम्मान यानाः भाषा विश्वविद्यालय नीस्वनेमाःगु तसकं आवश्यक खनाच्वना। उकी दुने नेवाः वाङ्गमयया बृहत अध्ययन अध्यापन जुइगु Newarology या म्हगस झीसं ल्वःमंके मजिउ। थ्व ज्या मेमेगु राज्यया नायःतय्सं याइ मखु। थ्व झीगु कर्तब्य खः ।

सामाजिक सहिष्णुता दुने यक्व हे विषय दुथ्याइ। झीत चिरिमांया काय म्ह्याय् जक मखु, निगूगु तगिंया नागरिक तक भाःपियाः यानातःगु व्यवहार थ्व हे विषय खः। आः झीसं थ्वयात भिंका यंकेमाःगु दु। झी आजु अजिपिंसं थापना याना थकूगु गुथि गहना, जात्रा पर्व रहन सहन आदि फुक्क झीगु म्हसीका खः। थ्वयात म्वाका तयेगु धइगु हे झीगु सामाजिक म्हसीका खः। थुकिं यानाः नेवाः राज्यया राजस्व बल्लाकाच्वनी। थ्वहे झीगु न्हाय् अले नुगःचु भाःपीमाः। खतुं मेमेगु पक्षया खँ नं यक्व दनि ।

थन च्वय् न्ह्यथनागु विषयगत बिचाःयात बांलाक कःघानाः यंकेफत धाःसा बःचाधंगु नेवाः राज्य झीसं तुं सुसाकुसा यानाः म्वाकातये फइ। नत्र, महितासिंतय्सं अझ हाकनं भ्वाभः याना यंकेगु स्वइ। थ्वपाखें झी सकलें तसकं तसकं हे सतर्क जुइमाःगु दु ।

darsha@aol.com

More Stories Like this