नेवाः बौद्धतय्गु धर्म, संस्कृति व कला

डि.आर शाक्य 'ऋषि'

थौंया नेपालमण्डल दुने गुलिखे नेवाः जाति च्वनाच्वंगु दु। उकी मध्ये नं अप्वः यानाः नेवाः बौद्धत हे खनेदु। विशेष कथं नेपाः गालय् च्वनाच्वंपिं नेवाः बौद्ध धाइपिं शाक्य, बज्राचार्य, उदाय (तुलाधर,कंसाकार, स्थापित), छिपा, तबः, पुं, साय्मि, नौ, कौ, ज्यापु, नायः थीथी नेवाः जाति बौद्ध हे खः। थ्व खँ इमिसं याना वयाच्वंगु थीथी व्यवहार, कर्मकाण्ड दुनेया संस्कार पद्दति खने दुगु ल्याखं बौद्ध खः धकाः धायेछिं। तर थ्व खँ थौं म्हिगः वा सछि वा सत्यादँया जक मखु, सलंसःदँ न्ह्यः अर्थात प्राचीन इलंनिसेंया इतिहासं ज्वनावःगु खँ खः। गुगु ई, नेपाःया छगू स्वर्ण ई खः। गुकियात लिच्छविकाल धायेगु यानाच्वना ।

धाथें धायेमाल धाःसा उगु इलय् नेपाःगाःया नेवाः जातियात बौद्ध धर्मया गाक्कं लिच्वः लानाच्वंगुलिं बौद्ध धर्मं गाक्कं थाय् कयाच्वन। गुकिं यानाः अप्वः मनूत धर्मया शिक्षा, दीक्षा कायेगु धार्मिक कथं हे जीवन हनेगु वा भिक्षु भिक्षुणी जुयाः जीवन हनेत अतिकं हे कलां छायेपियाः बाहाः, बही, चीभाः(चैत्य), बुद्धया मूर्तित यक्व हे दयेकातःगु जुल। उबलय् गुलि बौद्ध धर्म कथं बाहाः बही, चुक, चीभाः, बुद्ध मूर्तित दयेकातःगु खः उलि हे हिन्दू (उबलय् हिन्दू धायेगु चलन मदुनि) धर्मया नं द्यः, देगः, मठ, ननि, चुक दयेकेगु यात। तर उबलय्या ज्यामि बौद्ध धर्मया न्ह्यलुवा जुयाच्वनसा उगु कलाय् छुं छुं बौद्ध कला वा चिं (तारा, लोकेश्वर, बुद्ध, धर्मचक्र, बज्र) सीदयेकं वा मदयेकं छ्यला बीगु चलन नं खनेदु। गथेकि चांगु नारायण द्यःया च्वय् लोकेश्वर, दुगुलिं उम्ह नारायण द्यःयात श्री हरिहरवाहन लोकेश्वर धकाः नं धायेगु यानाच्वन। अथेहे भुइजःसि नारायण द्यःया छ्यनय् तइगु मतुइ नं लोकेश्वर दु धाइ, उकिं उम्ह नारायण द्यःयात नं बुद्धनिलकण्ठ (थौंकन्हय् अपभ्रंश जुयाः बुढानिलकण्ठ जुल) धायेगु यानाच्वन। थौंया हिन्दूतय्गु आराध्यदेव धयातःम्ह भव्य कलां छायेपियातःगु पशुपति महाद्यःया देगलय् तक नं उलि हे बौद्ध कला नं ल्वाकज्यानाच्वंगु दु धाइ। अथेहे नेवाःतय् दुने थीत्यः मत्यः धइगु तक नं मदु। न्ह्याम्हेसिनं न्ह्यागु लजगाः याना नःसां जिउ। थवंथवय् न्ह्यागु धर्मया न्ह्यलुवा जूसां समभाव, सद्भाव व सहभाव उलि हे बांलाः। अथेहे उबलय्या जुजुपिं गुलिं शैव, वैष्णव खनेदुसा गुलिं जुजुपिं बौद्ध धर्मय् नं मन क्वसाःपिं खनेदु। उकिं हे नं बौद्ध धर्म उबलय्या जनतां याउँक स्वीकार याये फइगु लकस जुल।
धाथें धायेमाल धाःसा उबलय्या मनूतय्गु शिल्प, विद्या व लजगालय् तक नं धर्मया लिच्वः लानाच्वंगु खनेदु। गुकिं उबलय्या नेवाःतय्गु थःगु शिल्प विद्या नेपाःगालय् जक लिकुना मच्वँसे नेपाःगाः पिने नं ज्वः मदुगु शिल्प, विद्या ब्वयाः नेपाः देय्या इज्जत, गौरव तयेगु ज्या तकं जुयाच्वंग दु। गथेकि सन् ७५०-८३० पाखे झीगु देय्या सपूत नेवाः भाजु गुणधर्मजुं इण्डोनेशियाया जावा टापुइ थ्यंमथ्यं ८० दँ बिकाः दयेकूगु विशाल बोरोबुदुर महाचैत्य जुलसा सन् १२७१/७९ पाखे यल देय्या सपूत नेवाः भाजु अरनिकोपाखें चीनया पेकिङ्गय् विशाल श्वेत चैत्य तयार जूगु खः। उगु हे कथं ल्हासा, चीनया थाय्थासय् अति हे भब्यगु आपालं कलायुक्तगु चैत्य, गुम्बा आदि तयार जूगु दु। थजाःगु अतिकं बांलाःगु कला नेवाः जाति व नेपाः देय्या इज्जत व गौरव खः। थुकिं हलिमय् तकं शान्तिया जः नं क्यनाच्वंगु दु। उकिं थजाःगु रुपं झीगु नेपाःगाः दुनेया नेवाःतय्सं धर्म व कर्म कथं संस्कृति हनेगु, कला, सम्पदां छायेपीगु ज्या थौं तक नं जुयाच्वंगुलिं झीगु नेपाःगाः नेवाःतय्गु हे आदिभूमि धकाः धायेगु थाय् नं उलि हे दु ।

थौं झीगु नेपाःगाःया नेवाः जाति अप्वः यानाः गुकथं बौद्ध जुयाच्वन धइगु खँय् बिचाः याना स्वयेबलय् गबलय् थुगु विशाल जम्बुद्विपय् शाक्यमुनि बुद्धया पदार्पण जुल, उगु इलंनिसें हे झीगु नेपाःगाः दुने (उगु इलय् नेपाःगाःयात हिमवत्खण्ड धाइगु) बुद्धया शिष्यपिं भिक्षु, भिक्षुणी, उपासक, उपासिकापिं इलय् ब्यलय् वये वने जूगु ल्याखं बौद्ध धर्मया लिच्वः लानाच्वंगु खः। अथेहे वयां लिपा कपिलवस्तु राज्य दुने कौशल जुजु विद्दुभं याःगु हमलां छपुचः शाक्यत नेपाःगाः दुहांवःगु जुल। अथेहे बुद्ध परिनिर्वाणया थ्यंमथ्यं निसःदँ लिपा सम्राट अशोकया धर्म प्रचारया झ्वलय् नेपाःया थाय् थासय् नं चैत्य, विहार निर्माण जुल। थः म्ह्याय् चारुमतीपाखें नं चाबही (चारुमती विहार) निर्माण जुल। अथेहे उगु इलय् रेशम मार्गया लँपुं नेपालमण्डलय् नं थियाच्वंगुलिं ल्हासा, चीनं वइपिं यात्रीत नेपाःगाः जुयाः वयेमाःगु खःसा भारतं ल्हासा, चीनय् धर्म प्रचारया निंतिं वनीपिं आचार्य, गुरुपिं नं नेपाः जुयाः वइगुलिं बौद्ध धर्मया लिच्वः नं नेवाःतय्त लानाच्वन। थ्यंमथ्यं झिंनिगू शताब्दीपाखे भारतया नालन्दा महाविश्वविद्यालय इरानया मुस्मांतय्सं आक्रमण यानाः ध्वस्त याना बिल। उगु आक्रमणं तसकं भयभित जूपिं विश्वविद्यालयया आपालं आचार्य, गुरुपिं नेपाःगाः दुहां वल धाइ। थुमिगुपाखें नं नेपाःगाःया नेवाः जातित बौद्ध धर्मय् प्रभावित जुल। उबलय् नेपाःगाःया नेवाःतय्सं धर्मया खँ जक मखु थीथी कथंया विद्या, शिल्प विद्या व बुँज्या सम्बन्धि ज्ञान नं सयेके ज्या जुल। उकिया लिच्वः कथं थौं तक नं नेपाःगाः दुने बुँज्या याइपिं नेवाःतय्सं सिनाज्या इलय् दकलय् न्हापां बुद्ध, धर्म, संघ वा लोकेश्वर (करुणामय) नामं स्वपासः वा पुसा तयेगु याइ। अथेहे सामाज्याया इलय् नं दकलय् न्हापां वःगु बालिया छब्व लोकश्वरयात छायेगु याइ। उगु हे इलय् बुराँज्या धकाः करुणामयया म्ये हालाः वायात पूजा यानाः, लसकुस यानाः छेँय् दुकायेगु चलन दु, आः थ्व चलन न्हना वनाच्वंगु दु। तर थुपिं हे नेवाःतय्सं पञ्चदान बीगु ज्या धाःसा थौं तक नं याना वयाच्वंगु खनेदु। थुकथं नं नेपाःगाःया नेवाःत अप्वः हे बौद्ध धर्मया न्ह्यलुवा खः धकाः सीका कायेफु। अथेहे नेपाःगाः यक्व बुद्धपिं च्वनाबिज्याःगु थाय् नं धाइ गुकिं झीत छुं न छुं धर्मया भावत अवश्य हे दयाच्वनी। झी नेवाःत जन्म जुसांनिसें मरणोपरान्त तक नं पञ्चबुद्ध व चैत्य दयेकाः थीथी कर्मकाण्ड याना वयाच्वना। उकिं नं झीसं दशकर्म क्रिया धकाः जन्मंनिसें मरण तक यायेगु छगू कर्मविधि खः। उकिं नं लिपा थीथी धलं दनेगु, अप्सं च्वनेगु, ब्रत च्वनेगु नं याना वयाच्वंगु दु। थ्व छगू नेपालमण्डल दुनेया नेवाः बौद्धतय्सं याना वयाच्वंगु बिस्कंया धर्म संस्कार खः ।

More Stories Like this