नेवाः राज्य लागाया खँय्

शाक्य सुरेन

नेवाः राज्य घोषणाया नितिं राज्य पुनर्संरचना समितिं याःगु राज्यया लागा निर्णयया खँय् यक्वसिया असन्तुष्टि खने दयाच्वंगु दु। नरेशवीर शाक्यया धापू कथं '१२ गू लख नेवाःतय्गु नामय् देय्या सम्पूर्ण भूभागया ०.९ प्रतिशत लागा नेवाः राज्ययात दयां गात ला? स्वनिगलय् प्रति हेक्टर १२८ मनूत बसोबास यानाच्वंगु दु। नेवाः राज्ययात ९०२ वर्ग किलोमिटर फ्यानातःगु दु। थुकथं स्वनिगः हलिमय् हे दकलय् अप्वः जनघनत्व दुगु शहर खः।' यदि थथे खःसा लः, धः, सतकया व्यवस्था मयासे अव्यवस्थित ढंगं सघन बस्ती अप्वयेका यंकेगु धइगु अप्राकृतिक जीवन म्वायेगु खः, असहज जीवन म्वायेगु खः। लागा म्हो जू थें भौतिक रुपं नं सम्पन्न व व्यवस्थित खःसा मेगु हे खँ। समुन्द्रनाप स्वापू दुगु लागा जूसां मेगु हे खँ। तामाङत दुगु नामय् तामाङत च्वनाच्वंगु थाय् फुक्क ताम्सालिङ्ग जुइगु खःसा देय्न्यंकं धइथें ब्यापार केन्द्रय् नेवाःतय्गु संघन क्लष्टर खः, इपिं फुक्क नेवाः राज्यय् दुथ्याके माल। नेवाःतय्सं अथे धयाच्वंगु मखु, नेवाः राज्यया निंतिं आः निर्णय जूगु लागा प्राकृतिक स्रोत, भौतिक व्यवस्थापनया ल्याखं हे नं मगात ।

काशिनाथ तमोटजुं च्वयादीगु 'नेपाल मण्डल' सफुली न्ह्यथनातः कथं यक्ष मल्लया नेपालमण्डल विस्तार थुकथं खनेदु, 'संसारमा सुहाउने सफा कीर्तिको समूह भएको रघुवंशमा प्रशिद्ध, दानी, सफा मनसाय भएका राजा यक्ष मल्ल हुनुभयो, जसले पुरुषार्थ गरी मिथिला जितेर मगध र गयामा गएर पहाडीया राजाहरुलाइ जितेर नेपाललाई अकष्टक बनाउनु भयो। बाहुबल भएका, धनु भिरेका जसले चम्किएको तरवारद्वारा पूर्वपट्टि बङ्गालसम्म, दक्षिणपट्टि गंगानदी सम्म, पश्चिमपट्टि गोरखा र पाल्पा सम्म र उत्तरपट्टि सातदिनको बाटो सम्मको राज्य जित्नुभयो। (पन्त, दिनेशराज, ने.सं. ११०५/गोरखाको इतिहासको पहिलो भाग) ।'

थ्व ल्याखं न्हापा नेवाः राज्यया लागा धायेबलय् पूर्वय् - बङ्गलादेश, उत्तरय् - सप्ताहगम्या भूमि (तिब्बत), पश्चिमय् - गोरखा/पाल्प व दक्षिणय् - सुर नदी (गंगा) तक थ्यंगु जुयाच्वन ।

कर्णाली भेगय् खसान मल्लतय्सं राज्य यानाच्वंगु इलय् इमिगु लागा नुवाकोटया त्रिशुली खुसि तक व वयां न्ह्यः नेपालमण्डल खनेदु। उबलय् गोरखा राज्यया अस्तित्व तकं खने मदुनि ।

इतिहासविद् बाबुराम आचार्यं थःगु च्वसु, 'नेपाल, नेवार र नेवारी भाषा'य् थुकथं च्वयातःगु दु, 'परन्तु इ.सं. ८८० इ लिच्छवि राज्यको समाप्ति भएर बैंस राज्य खडा हुँदा नेपाल राज्यको अवनति शुरु भएको थियो। ५०० वर्ष यो राज्य कायम रहँदा सीमानामा उत्तरपट्टि भोटले च्याप्दै आएको र सिंगलिला देखि पूर्वको पहाड खण्ड नेपालबाट छुट्टिएको अनुमान हुन्छ। पश्चिमपट्टिको मल्ल राज्य बिल्कुल स्वतन्त्र भइसकेको थियो। दक्षिणपट्टि पनि सिमरौनगढका कर्णाटक राजाहरुले पूर्व भागको तराई दखल गरेर नयाँ राज्य बनाएका थिए ।'

थुकिं सी दु, बैंस ठकुरीतय्सं लिच्छवि राज्य त्याके न्ह्यः नेपाल मण्डल गुलि तब्या, गुलि बिस्तारित धइगु खँ। अथेहे उगु हे च्वसुइ बाबुराम आचार्यं छथाय् च्वयातल, 'इ.सं. १३८० मा अन्तिम बैंस राजा अर्जुनदेव र अर्जुन मल्ललाई पदच्यूत गरेर उनका मन्त्रीहरूले स्थिति मल्ल नामक एक रजपूतलाई राज सिंहासनमा बसाएको थियो, तब त्यो नेपाल राज्य टुक्रेर २०० वर्षका बीचमा काठमाण्डौं, गोरखा, लमजुङ्ग, तनहुँ, मकवानपुर आदि पुग नपुग ३० रियासत खडा भए। तैपनि त्रिशुलीदेखि तामाकोशीसम्म महाभारतका उत्तरपट्टि रहेका काठमाण्डौं, ललितपुर, भक्तपुर र देलखाका चार रियासतका राजाहरु आफ्ना शासन क्षेत्रलाई नेपाल भन्दै थिए ।'

थुकिं सी दु, स्थिति मल्ल न्ह्यः काठमाण्डौं, गोरखा, लमजुङ्ग, तनहुँ, मकवानपुर आदि नेपालमण्डल हे खःनि। नेपालमण्डल कुचा दले धुंकाः नं त्रिशुलीनिसें तामाकोशीतक महाभारतया उत्तरपट्टिया लागा नेपालमण्डल लागा, गुगु लागा दुने गोरखा नं लानाच्वंगु दु ।

तर सरकारया न्ह्यःने नेवाःतय्सं थःगु लागा स्पष्ट यानाः न्ह्यब्वये मफुगुलिं हे अले थीथी पार्टीइ च्वनाः राजनीति यानाच्वंपिं नेवाः नेतातय्सं खँ तछ्यानाः नेवाः हितया नितिं थःगु पार्टी दुने खँ तयेगु मनोबल दयेके मफुगुलिं थथे जूगु खनेदु ।

मेगु खँ, नेवाःतय्सं थःगु पहिचान दयेकेगु व म्होतिं नं नेवाः राज्यया निंतिं संघर्ष यायेगु मतिइ तल, तर थुकिया व्यावहारिक पक्ष, मानवीय पक्ष, प्राकृतिक स्रोत पक्ष लुमंके मफुत। आः तिनि मिखा चाला वः थें जुयाच्वन। न्हापाया थीथी खायूगु अनुभव पार यायां अग्रगमनया लँपुइ झीपिं न्ह्याः वनेगु खः। उकिं झीसं आवंलि न्ह्यलं चायेकाः थःगु अस्तित्व, पहिचान व भविष्यया नितिं पलाः ल्ह्वनेत न्ह्यचिले माल ।

खतुं, नेवाः स्वायत्त राज्य मंकाः संघर्ष समितिं नेवाः लागाया नक्साया अभ्यास मयाःगु मखु, तर व सर्व सम्मतिइ वये मफयाच्वन अथवा अभ्यास हे मगानाच्वन। लागाया खँय् उकुन्हुतिनि नेवाः जागरण मञ्चं छगू अन्तर्क्रिया ज्याझ्वः न्ह्याकूगु खः। वयां लिपा नेवाः स्वायत्त राज्य मंकाः संघर्ष समितिं नं छगू ज्याझ्वः यासें थःपिनि धापू स्पष्ट याःगु दु। तर उगु धापुतिं नं सकसितं सन्तुष्ट यायेफुगु अवस्था धाःसा खने मदुनि ।

More Stories Like this