शिक्षा व संस्कारया न्ह्यसः

वि. नन्द वैद्य

शिक्षाया आवश्यकता व महत्वया नापनापं संस्कारया सापक्षेता छगू न्ह्यसःया रुपय् समाजय् छाय् वल? थुकिया आवश्यकता समाजं छाय् महसुस यात? थुकिं सीदु कि झीगु समाजय् जनता गुलि शिक्षित जुइमाःगु खः उलि जूगु मदुनि। उकिसनं मिस्तय्गु लागिं शिक्षाया आवश्यकता मदु धइगु पुलांगु संस्कार इलय् हे सुधार मजुयाः मिस्तय्सं मिजं सरह शिक्षा व अधिकार काये खनाच्वंगु मदुनि ।

२०५८ सालया राष्ट्रिय जनगणना कथं नेपाःया साक्षरता ५४.१ प्रतिशत जक दुसा उच्च शिक्षाया खँ त्वःते। उकिसनं मिस्तय्गु उच्च शिक्षाया प्रतिशतया अवस्था गथे च्वं जुइ? थौंया समाजं मिजंतय्त जक मखु मिस्तय्त नं मिजं सरह अधिकार व शिक्षा बीगु व झीगु पुलांगु रुढीवादी संस्कारय् सुधारया नापनापं युगयात ल्वःगु न्हूगु संस्कारया निरुपण जुइमाःगु तथ्य उला बिउगु दु ।

छम्ह शिक्षित मिजं वा छम्ह शिक्षित मिसां शिक्षा व अधिकारया विषय नापनापं युगयात मल्वःगु रुढीवादी व संस्कार बारे नं सिउगु हे जुइ। थुज्वःपिं शिक्षित मिजंतय्सं थः कलाः प्रति गुज्वःगु व्यवहार यायेमाः धइगु खँ नं बांलाक थुयाच्वंगु दइ। तर नं व मिजंया सामाजिक संस्कार गुज्वःगु दु, उकिया लिच्वः लाइगु जूगुलिं वयागु संस्कार नाप मिले मजूगु कारणं वं थुइक सीक नं अःपुक व्यवहारय् छ्यले फयाच्वंगु दइ मखु। वं उगु खँ व्यवहारय् हयेत तःधंगु साहस याये मालाच्वनी। थुकथं छम्ह शिक्षित मिजंयात सामाजिक संस्कारनाप ल्वायेत थाकुयाच्वनी धाःसा अशिक्षित मिसा मिजंतय्गु ला खँ हे त्वःते। थुकिया अर्थ अशिक्षित जनताय् चेतना मदु, चेतना ब्वलनी मखु धइगु मखु। तर अशिक्षित मनूयाके सामाजिक संस्कारया विश्लेषण यायेगु क्षमता तसकं म्हो जक दइ। थुकिया कारणं नं शिक्षाया भूमिका समाजया लागिं महत्वपूर्ण जूगु खः। मिस्तय्सं नं थःगु शिक्षा मिजं सरह थ्यंकेगु अति आवश्यक जू ।

झीगु समाजय् युगयात ल्वःगु संस्कार मालाच्वंगु दु। अर्थात भावनात्मक सामाजिक क्रान्तिया आवश्यकता जूगु दु। मिजं व मिसाया समझदारीपाखें मिसा शिक्षाया द्रुतगतिं विकास जुइमाःगु दु। छम्ह शिक्षित मिजं व छम्ह शिक्षित मिसाया दाम्पत्य जीवनय् मिजंपाखें मिसायात प्रायः शोषण यायेगु ज्या जुइ फइ मखु। तर पाय्छि अःखः अशिक्षित मिसा व अशिक्षित मिसाया दाम्पत्य जीवनय् धाःसा मिजंपाखें शोषण यायेगु ह्वःताः चूलानाच्वनी। थुकिं नं मिसा शिक्षाया महत्व गुलि दु धइगु सीदइ ।

सुयां भौमचा सुयां म्ह्याय्मचा खः। म्ह्याय्मचा शिक्षित जूसा भौमचा शिक्षित जुइ। थौंया भौमचा कन्हय्या माजु नं जुइ। थः माजुं संस्कारया कारणं थःत अर्थात वया भौयात निष्ठुर व्यवहार बाय् युगयात ल्वःकथंया व्यवहार मयात धाःसा थौंया माजुपिंसं उज्वःगु भूल मयासे युगकथंया संस्कारयात हिलायंके फःसा मिसां मिसायात म्हसीकेफुगु तायेके फइ।
प्रत्येक भौ, म्ह्याय् प्रत्येक माजु, मां खः धइगु भावना ब्वलंके माल। छाय्धाःसा भौयात माया यायेबलय् म्ह्याय्यात वनी। माजुयात माया यायेबलय् मांयात वनी। थुकथं सोचे यात धाःसा छु परिवार सुखमय मजुइ ला? मिस्तय्सं थःगु पुर्ख्यौली गल्तियात थम्हं हे सुधार यानाः थःगु भाग्य दयेकेत जागरुक जुयाः संस्कारयात सुधार यायेगु बानी बसे यायेमाःगु नितान्त आवश्यक जूगु दु। शिक्षित मनूतय्सं युग अनुरुप मजूगु संस्कारयात हिलाः युगकथंया संस्कार व चिन्तन धारण यानाः कार्यरुपय् क्यने फःसां जक युगकथं न्ह्याःगु धाये फइ। थुकियात हे सामाजिक क्रान्ति नं धाइ। अशिक्षित जनतां उकथं हे नाला काये फयेमाः। झीगु समाजय् न्ह्यानाच्वंगु संस्कारय् थौंया युगकथं मजुसें सुधार यायेमाःगु अवस्थाया संस्कारत यक्व दइ। गथेकि झीगु नेपालय् कयौं गांगामय् मिसाया थी मजिउ जुइबलय् साया गोठय् द्यने माःगु थेंज्याःगु विकृतिया संस्कार आः नं दनि। अथेहे दलित वर्गया थी त्यः थी मत्यःया समस्या, विधुवां ब्याहाः याये मजिउगु, मिजंतय्सं थः सिबें यक्व क्वकालिम्ह मिसा नाप ब्याहाः यायेगु चलनपाखें शिक्षाया विकासय् पंगः थनी। थुकियात हे सुधार यायेमाःगु आवश्यकता खनेदु।
समाजय् संस्कारया रुपय् दुगु गुगुं नं चलन, प्रथा युगकथं मजुसे समाजयात हानी यानाच्वंगु जूसां जनताय् शिक्षाया कमीं यानाः अथेहे जनताय् चेतना जागरणया कमीया कारणं उगु कुसंस्कारयात चीकेत थाकु धइगु दसि हिन्दूतय्गु सती प्रथायात कायेफु। सती प्रथा न्हंकेत तसकं थाकुल। न्ह्याग्गु जुइ बिउ थौं उगु कुसंस्कार प्रायः निर्मुल जुइधुंकूगु दु। संस्कारया सिखः चफुइ तसकं थाकु धासें नकारात्मक विचारय् न्ह्यानाः समाजय् शिक्षाया विकास व सामाजिक सुधारपाखे सुं नं मन्ह्यात धाःसा समाजया सुधार गय् यानाः जुइ ?

झी पूर्वजपिंसं न्ह्याका वंगु समाजोपयोगी बांलागु रीतिरिवाज सस्कारयात ल्यंका तयेगु झीगु धर्म जूवइ। दसुया लागिं झी मदुपिं मांबौपिनिगु नामय् श्रद्धा तयाः श्राद्ध यायेमाःगु संस्कारपाखें हनेमाःपिंत श्रद्धा क्यंगु भावपूर्ण व्यवहार खनाः थः काय म्ह्याय्या मनय् नं जीवित माबौप्रति श्रद्धा ब्वलनावइ। झीगु मेगु संस्कार दँय् छक्वः मांबौया ख्वाः स्वयेगु यानाः जीवित मांबौया सम्मान यायेगु चलनं थौंया युवा कन्हय्या मांबौ जुइबलय् थःपिंसं नं काय् म्ह्याय् पाखें सम्मान काये फइगु मखुला? थुज्वःगु संस्कारयात झीसं गय् यानाः बांमलाः धाये फइ ?

युगयात ल्वःगु न्हूगु संस्कार नं ब्बलनेमाःगु थौंया युगया मागकथं झी तसकं होसियार जुयाः लिपा तकं विकृति मवइकथं समाजयात ल्वःगु संस्कार ब्वलंकेमाः। थ्व खँयात ध्यान बियाः थौंया युवातय्सं थीथी न्हूगु संस्कार पलिस्था यायेगु स्वयेमाः। हरेक काय म्ह्याय्पिंसं थः मांबौयात थःगु मनय् दुगु मतिना ब्वयेत न्हूगु रीति नालाः हनेफःसा न्हूगु संस्कार पलिस्था जुयाः थःपिं नं थः काय् म्ह्याय् दयेधुंकाः इपिंपाखें सम्मानित जुइ खनी। आः युवातय्सं न्हू संस्कार पलिस्था यानाः न्ह्यज्यायेत कम से कम मांबौयात ब्वः मबीगु, मांबौ नं नः मनः बिचाः यायेगु, मांबौया आज्ञा पालन यायेगु, मांबौया ज्याय् तिबः बीगु थेंज्याःगु संस्कार न्ह्याकेमाः। कमाई दुपिं काय म्ह्याय्पिंसं छेँ खर्चय् ग्वाहाली यायेमाःगु ला द हे दु। थ्व बाहेक नं लय् छक्वः इमिसं थःगु गच्छे कथं छुं ध्यबा मांया ल्हातय् तयेगु चलन याःसा मांया नुगः छु मन्हिली ला? थुज्वःगु छेँय् छेँय् संस्कार कथं बसे जुल धाःसा सुखी परिवार जुइत तिबः बी ।

मेगु खँ भचा अजूचायापु। मांबौया मतिना गुज्वःगु जुइ? धाइ "मांबौया मतिना काय् म्ह्याय्यात काय्म्ह्याय्या मतिना ल्वहंयात।" कयौं मांबौपिं थःगु धन सम्पत्ति काय्पिंसं कब्जाय् काःसां काय्पिंत मुद्दा तयेत साहस मयाइपिं दु। छु थ्व मांबौया महानता मखुला? थुकथं काय् म्ह्याय्पिंपाखें पीडित जूपिं मांबौया आपालं सत्य बाखंत दु। थुज्वःगु विकृति वःगुया लिउने छु कारण जुइ थुकिया विश्लेषण थौंया आवश्यकता खः। सायद कायं मांबौ लहीमाः धइगु बाध्यकारी कानून मदयाः खः ला? वा थ्व विषयस झीगु संस्कार व नैतिकतां चीमफुगु खःला? थ्व फुक्क खँय् अध्ययन याना आः दयेकेत्यंगु संविधानय् बृद्ध नागरिकया लागिं नं अधिकारया व्यवस्था जुइमाःगु खनेदु। थनथाय् लाक्क मेगु छगू सुझाव दु, व छु धाःसां मांबौया सम्पत्तिया हकदार काय्मचा जुइगु कानुनी व्यवस्था दु। तर बौयाके सम्पत्ति मदु काय् धाःसा अरबपति जूसा काय्या सम्पतिइ धाःसा बौया छुं हक लगे मजुइगु स्थिति दु। काय्नं बौयात लहीमाः धइगु कानुनी प्रावधान नं मदु। थ्वहे कारणं जुइ कयौं मांबौपिं काय्पिंके फ्वना नयेगु सिबें बरु बृद्धाश्रमय् जिउताःछि च्वने धकाः वनाच्वंगु दु। थथे ध्यबा दुपिं काय्पिंसं सरकारयात पुलीगु आयकरय् भतिचा ध्यबा क्वपालाः वया थःहे मांबौयात राहत स्वरुप सरकारपाखें हे बीगु कानून दयेकूसा बांलाः मजुइ ला थें ?

More Stories Like this