नेवाः प्रदेश व नेवाः न्ह्यलुवा

किरण शाक्य

राज्य पुनर्संरचना समितिपाखें बहुप्रतिक्षित प्रतिवेदन छुं दिं न्ह्यः संविधानसभायात लःल्हात। संविधानसभाया थ्व समिति संविधान निर्माणया झ्वलय् अति महत्वपूर्ण समिति खः। थ्व समितिपाखें न्ह्यब्वइगु प्रतिवेदन नं देशया न्हूगु संविधान निर्माणय् तसकं प्रभाव लाकीगु ला स्वाभाविक हे जुल। संविधान निर्माणया झ्वलय् संविधान सभापाखें दयेकूगु ११ गू समितिपाखें थीथी समितिया प्रतिवेदन लःल्हायेगु झ्वलय् दकलय् लिपा लःल्हाःगु थ्व समितिपाखें खः। थ्व समितिं नं मेमेगु समिति थें बहुमतया लिधंसाय् थःगु प्रतिवेदन पित बिउगु खः। लोकतान्त्रिक पद्धति कथं मत विभाजन यानाः छगू निष्कर्षय् थ्यंकेगुयात पाय्छि मजू धकाः धाये फइ मखु तर मत विभाजन व नं सामान्य बहुमतया लिधंसाय् थथे निर्णय यानाः समितिपाखें प्रतिवेदन बिउगु लिधंसाय् हाकनं संविधानसभापाखें नं थ्व लोकतान्त्रिक थःगु प्रक्रिया नालाः बहुमतया संविधान वल धाःसा थ्व सकल नेपाःमितय्गु संविधान जुइ फइला? देशय् विद्यमान द्वन्द्वयात थुकिं ज्यंके फइला? थ्व संविधान थथे न्हूगु नेपाःया संविधान जुइ फइला? अझ मेगु ज्वलन्त न्ह्यसः धइगु संवैधानिक इतिहासय् थ्व संविधान नेपाःया निंतिं पाय्छिगु व संशोधन जक यानाः न्ह्याः वने फइगु संविधान हे हीकेगु निंतिं हाकनं जनआन्दोलन/युद्धयात पने फइगु संविधान जुइ फइला ?

खजा छगू इलय् दयेकूगु संविधान सदां वहे कथं न्ह्याः वनेमाः धइगु मखु। अले संविधानसभाया निर्वाचन यानाः थ्वपाखें संविधान दयेकेगु धइगु बहुमतया खँ जक उकी दुथ्याकेगु नं मखु। यदि विज्ञत व संस्थाया लिधंसाय् बहुमत व अल्पमत यानाः संविधान दयेकेगु खःसा संविधानसभाया आवश्यकता जुइ मखु। अझ थःथःगु दलीय खँ जक दुथ्याकाः संविधान दयेकेत नं सविधानसभाया आवश्यकता मजुइफु। देशय् सम्पूर्ण जनताया भावनायात कःघानाः आपालं आपाः सहमतिया लँ लिनाः संविधान दयेकेत संविधानसभाया निर्माण जूगु खः। तर आःया संविधानसभाया ज्याखँ स्वयेबलय् थुकिं उत्साहप्रद लिच्वः बीगु खँय् शंका याये थाय् दु। छगू खँ कमसेकम छगू पद्धति नालाः थीथी समितिपाखें थःथःगु प्रतिवेदन तयार यानाः संविधानसभायात लःल्हाःगु दु व उकी सहलह नं जूगु दु। थुकी धाःसा कम से कम छुं जुयाच्वंगु दु धइगु खँय् आशा काये थाय् दु ।

देशय् पटक पटकया आन्दोलन जुल अले ६० दँया दुने खुगू सिबें अप्वः संविधान दयेकाः वांछ्वये माःगुया मू हुनि धइगु हे राज्यपाखें जनताया मू समस्यायात संवोधन याये मफुगुलिं खः। राज्य संचालक नेतृत्व वर्ग पार्टी-पार्टीया नेतातय्सं ६० दँ न्ह्यवंनिसें जनतायात आन्दोलनय् लँय् ब्वाकल तर उमिगु समस्यायात संवोधन याये मफुत। थ्व पटकय् वयाः तिनि बल्ल जनताया समस्यायात थुइकेफुगु खनेदत। नेपाःया मू समस्या धइगु पहिचान नापं उमित थःपिनिगु हक अनुसारया राज्यसत्ताया ग्यारेन्टी बीगु खः गुगु थ्व संविधानसभाया मू ज्या खः। संविधान निर्माणया झ्वलय् थथे जुयाः हे राज्य पुनर्संरचना समितिया महत्व व चुनौति अप्वः दुगु खः। एकात्मक राज्य सत्तापाखें न्ह्याग्गु हे तन्त्रया इलय् नं छगू जातिया वर्चश्व कायम जुयाः उमिगु हे हालिमुहालि कायम जुल। राणाकालंनिसें ०४६ सालया बहुदलीय प्रजातान्त्रिक व्यवस्था तकं जुजुयात न्ह्यःने तयाः वहे जाति समुदायपाखें देशयात न्ह्याकल। ०६२/०६३ या आन्दोलनं जुजयात वांछ्वयाः देय् गणतन्त्रय् ला वन अझ आःया राजनैतिक परिदृश्यय् मू भूमिका सुयागु दु धइगु खँय् हाकनं कुलाच्वने माली थें मच्वं। उकिं थ्व संविधानसभापाखें थ्व पहिचानया खँ अले पहिचानया लिधंसाय् थःगु लागा अले व लागाय् उमिगु शासन प्रत्याभूत याके मफुत धाःसा थ्व संविधानं नं समस्या ज्यंके फइ मखु ।

राज्य पुनर्संरचना समितिपाखें पहिचान व सामर्थ्यया लिधंसाय् १४ गू प्रदेश सहितया न्हूगु नेपाःया नक्सा दयेकाः संविधानसभाय् लःल्हाःगु खः। पहिचानया खँ न्ह्यथनेबलय् संविधान निर्माणया झ्वलय् गबलें मवःगु खँ थुगुसी वःगु दु। थ्व छगू बांलाःगु पक्ष खः। थ्व समितिं थम्हं धाः थें पहिचान व सामर्थ्यया लिधंसाय् तयार याःगु १४ गू प्रदेशया खँय् झीसं स्वस्थ ढंगं सहलह ब्याकेमाः। नां छगू दत वा धाये झीसं माग यानाच्वनागु छगू रुप जक दत धइगु खँय् झी अप्वः उत्साहित जुयाः थ्व खँय् सहलह याये मजिउ वा थ्व १४ गू प्रदेशया निर्माण अतिकं पाय्छि, थुकी मगाःमचाःगु खँ कुल कि थुकी दुनेया नेवाः प्रदेश अले संघीयताया हे विरोधी धकाः परिभाषित यायेगु पाय्छिगु खँ ला ख हे मखु, थुकिं झीत छगू रुप जक दुगु तर सार मदुगु नेवाः प्रदेश जक दइ गुगु झीगु गबलेंया माग नं मखु, अझ कन्हय्या पुस्तां थज्याःगु प्रदेश निर्माण याःपिं धकाः थुकलं तकं बीफु ।

१४ गू प्रदेशया नक्सायात स्वयेबलय् थीथी न्ह्यसःत झी न्ह्यःने दं वयेफु। झी नेवाः जूगुया नातां दकलय् न्हापां नेवाः प्रदेशया खँ ल्हायेबलय् लागा अतिकं पाय्छि मजूगु खँ थ्व निर्माण याःपिं बाहेक सकसिनं धयाच्वंगु दु। अले लागाया खँय् चीधंक बिचाः यायेगु न्ह्यपु दुपिंसं थ्व दाबी यानाच्वंगु दु कि आःया प्रस्तावित लागाय् नेवाःतय्गु बहुमत दु, उकिं नेवाःतय्सं शासन यायेत अःपुइ। तःधंगु लागा जुल कि मेमेगु जातिया ल्याः अप्वइ, अथे जुयाः आः प्रस्तावित लागा हे पाय्छि। अझ मेगु खँ ला व छुं मदुगु पहाड व जंगल अप्वयेकाः झीत फाइदा मदु धाइपिं राजनैतिक दलया नेवाः न्ह्यलुवात नं दु। झीसं थुइकेमाःगु खँ छु दु धायेबलय् लागाया खँय् झी अति संकुचित जुयाः छुं हे फाइदा मदु। नापं तत्कालया राजनैतिक लबः कयाः नेवाः प्रदेशया मुख्य मन्त्री जुइ दइ धइगु लोभं नेवाःत जक बहुमत दुगु लागाया नं छुं औचित्य मदु। नेवाः खजा देय्न्यंक च्वनाच्वंगु दु तर ऐतिहासिक नेपालमण्डल दुनेया १२ गू जिल्लाय् च्वनाच्वंपिं नेवाःतय्त थ्व प्रदेश दुने लाकेगु कथंया लागा निर्माण जुइमाः। अथे धयागु फुक्कं आःया १२ गू जिल्ला धइगु कथं थुइकेगु पाय्छि मखु। नेवाः ख्यलय् आपालं चर्चा परिचर्चा व विज्ञतनाप तःक्वः सहलह ब्याकाः नेवाः प्रदेशया लागा पूर्वय् तामाकोशी, पश्चिमय् त्रिशुली, दक्षिणय् चिसापानी व उत्तरय् हिमाल तकया जुइमाः धइगु खँय् सहमति जूगु खः। तर तःधंगु राजनैतिक दलया नेवाःतय्सं थुकिया विरोध याःगु कारणं नेवाः राज्य घोषणा सभाय् तकं 'जिमित थपायेकूगु लागा माः' धकाः यच्चुक धाये मफुत ।

उकिं निर्णायक राजनैतिक दलय् नेवाः न्ह्यलुवा जुयाच्वंपिनिगु चीधंगु बिचाः व उगु राजनैतिक दलय् नेवाःतय्गु कमजोर राजनैतिक शक्तिया कारणं थथेंजाःगु लागाया प्रस्ताव निम्ह नेवाः दुगु राज्य पुनर्संरचना समितिया उपसमितिं याःगु खः। थ्व हे लागाया खँय् असन्तुष्ट जुयाः कन्हय् बट्टार, धादिङ्ग व दोलखाया नेवाःतय्सं जिपिं नेवाः मखुत धकाः घोषणा याःसा थुकिया जिम्मेवार सु जुइ? झीत लुमनी, जातीय विभेदया हुनिं छगू जातिं न्हासय् फुलि तयेगु नापं गैर नेवाः भाषां तक खँल्हानाः जात हे परिवर्तन याःगु खं। अथे जूगुलिं झीगु बिचाः संकीर्ण मजुसे अझ तब्या यायेमाः। यदि द्वाल्खा, धादिङ्गया नेवाःतय्सं जिपिं नेवाः प्रदेशय् च्वने मखु, जिमित न्ह्याथाय् तःसां जिउ धाःसा थ्व वय्कःपिनिगु स्वेच्छाया खँ खः। राज्य पुनर्संरचनाया मुँज्याय् च्वनाः सम्बन्धित लागाय् मवँसे व लागा नेवाः प्रदेशया जुइ फइ मखु धकाः निर्णय यानाः नक्सांकन यायेगु पाय्छिगु ज्या मखु ।

१४ गू प्रदेशया खँ ल्हायेबलय् अन छगू निगू अज्याःगु प्रदेशया निर्माण जूगु खनेदु गुगु कि गुगु नं कथंया आवश्यकताय् मलाः। नारायणी प्रदेशया खँल्हायेगु खःसा तराईया चितवनंनिसें गुल्मीतक थ्यंकातःगु दु। छगू कथं पहिचानया लिधंसाय् स्वयेगु खःसा बर्मु जातियात छगू प्रदेश बीगु कथं नेवाः, मगः, गुरुङ व थारूतय्गु भूमियात ल्वाकछ्यानाः थ्व प्रदेश दयेकातःगु खनेदु। अथेहे सुनकोशी प्रदेश तामाङ्गतय्सं दाबी यानाच्वंगु भूमिया लागा कुचा थलाः निर्माण याःगु खनेदु। लुमंकेबहः जू, संविधानसभाया चुनाव जूबलय् समानुपातिक निर्वाचन पद्धतियात विरोध याःपिं हे समानुपातिक धलखय् दकलय् न्हापांगु ल्याखय् तःगु खं। अले उपिं नेतात समानुपातिकपाखें थौंतक संविधान सभाय् दुथ्यानाच्वंगु दु। अथेहे संघीयताया खँ वइबलय् न्ह्याबलें जाति व पहिचानया लिधंसाय् संघ निर्माण याये मजिउ धाइपिंसं थःपिनिगु जाति व पहिचानयात थाय् अप्वः दुगु स्वंगू प्रदेश निम्ह नेवाःत दुगु उपसमितिं तयार याकेत ताःलाःगु दु। थ्व छगू जातिया विरोध वा उमित अधिकार हे बी हे मजिउ धइगु खँ मखु, तर न्ह्याबलें देय् कुचा दली धकाः पहिचानया लिधंसाय् मजिउ धाधां थःपिनिगु थाय् क्वातुकूगुया जक विरोध खः। अले छगू धापू दु - खि फाफां नं नयेगु ला जितः भचा हिं धाइ नि, कतःयात घचायेकाः थम्हं नयेगु प्रवृति दुपिंसं नेवाःतय्त हे सिखण्डी दयेकाः गुगु नक्सा तयार याकल उकी झीसं वाःचायेके माः ।

अन्तय् नेवाः न्ह्यलुवातय् खँ। निष्ठानन्दं निसें न्ह्याःगु नेपालभाषाया आन्दोलन थौं वयाः छगू उन्नत जातीय राजनैतिक अधिकार प्राप्तिया आन्दोलनया रुपय् विकास जुयाच्वंगु दु। थुकी यक्वसिया योगदान दु। थौंतक नं नेवाःतय्त थ्व आन्दोलनय् न्ह्याकेगु निंतिं सदासर्वदा थःत पानाच्वंपिं नेवाः न्ह्यलुवातय्सं थःपिं राजनैतिक दलय् आवद्ध मजुसे वहे राजनैतिक दलया बिचाःयात नेवाः आन्दोलनय् स्थापित यायेगु ज्या मजुइमाः थें च्वं। झी नेवाःत राजनैतिक दलया नेतृत्वपाखें आपाः धोका नयेधुंपिं व नेवाः न्ह्यलुवात स्वतन्त्र अस्तित्वय् म्वाये न्ह्याःपिं जुयाः थ्व पक्षय् बांलाक दुवालाः स्वयेगु आवश्यकता दु। राजनैतिक विचारधाराया, आस्थाया लिधंसाय् नेवाः आन्दोलन न्ह्याकाच्वन धाइपिंत लिसः जुइकथं वय्कःपिंसं बिचाः यानाः नेवाः राज्य नेवाःतय्गु माग व बिचाः कथं पलिस्था यायेगु खँय् न्ह्याः वनेमाः थें च्वं। स्वतन्त्र, बुद्धिजीवी जक धायेकाच्वनेगु, जुयाच्वनेगु नेवाः न्हयलुवातय्त मल्वये धुंकल ।

kiran.shakya@ymail.com

More Stories Like this