संघीय गणतन्त्रय् नेवाः प्रदेश

राजेन्द्र श्रेष्ठ

गुगुं इलय् नेपाल नामं प्रसिद्ध नेवाःतय्गु ऐतिहासिक थाय्या नामं हे थौं समग्र देय्या नां च्वंगु झीगु निंतिं गौरवया खँ खः। न्हापा न्हापा स्वनिगः व उकिया जःखःया नेवाः वस्तीयात जक नेपाः धायेगु चलन जूसां नं लिच्छिवीतय्सं राज्य विस्तार यायेधुंकाः थुकियात नेपालमण्डलया रुपय् न्हूगु नां छुत। उगु इलंनिसें मल्लकालतक नेपालमण्डल संघीय प्रकृतिया राज्य खः। तर १८ औं शताब्दी (सन् १७६८) गोर्खाया जुजु पृथ्वीनारायण शाहं थःगु राज्य विस्तार यानाः केन्द्रीकृत सामन्ती राज्य स्थापना यायेधुंकाः थनया राज्य प्रणाली एकात्मक व शासन प्रणाली केन्द्रीकृत जुल। वहे इलंनिसें थन जाति, भाषा, धर्म, संस्कृति दक्व क्षेत्रय् खस आर्य प्रभुत्व स्थापित जूगु खः। वहे खँयात अन्त्य यानाः दक्व जातिया समान अधिकार प्रत्याभूत यायेत देय् दुने जातीय, भाषिक व क्षेत्रीय स्वायत्तताय् आधारित संघीय राज्यया माग जूगु खः। थौं समग्र देय्या नां हे नेपाल जुइधुंकूगु परिप्रेक्षय् नेवाःतय्गु स्वायत्त प्रदेशया नां छु तयेगु उपयुक्त जुइ? थुकिया बारे सहलह जुयाच्वंगु दु। जिगु विचारय् ऐतिहासिक नेपालमण्डल दुने तामाङ लगायत मेमेगु जातिया नं अस्तित्व दुगु परिप्रेक्षय् नेवाःतय्गु स्वायत्त प्रदेशयात नेवाः प्रदेश धायेगु उपयुक्त जुइ। मेगु विकल्प कथं पुलांगु किरात भूमिया छुं भागयात लिम्बुतय्सं लिम्बुवानया रुपय् न्ह्याकूसां राईतय्सं थःगु प्रदेशयात ऐतिहासिक नांया लिधंसाय् किरात प्रदेश हे धाःथें झीसं नं नेवाःतय्गु स्वायत्त प्रदेशयात ऐतिहासिकताया लिधंसाय् नेपालमण्डल नं धायेफु ।

मेगु छगू न्ह्यसः नेवाः प्रदेशया लागा गुलि जुइ धइगु विषयस नं थौंकन्हय् यक्व वहस जुयाच्वंगु दु। थ्व सन्दर्भय् आः मूलत स्वंगू विचारत न्ह्यःने वयाच्वंगु दु -

क) लिच्छिवीकालय् बिस्तार जुयाः मल्लकालया लिपांगु इलय् ल्यं दुगु थौंया मध्यमाञ्चलया पहाडी भूभागयात नेवाः प्रदेश कथं कायेगु।
ख) स्वनिगःयात जक नेवाः प्रदेश कथं कायेगु।
ग) पुलांगु नेपाःया लागायात हे नेवाःतय्गु आदिभूमिया रुपय् नेवाः प्रदेश कथं कायेगु ।

थ्व स्वंगू बिचाःत मध्ये नेपाःया बिस्तारित रुपयात नेवाः प्रदेशया रुपय् कायेबलय् मेगु जातितय्गु आदिभूमि नं दावी यायेगु थेंज्याःगु गलत प्रवृत्ति नं झीके वयेफु। थज्याःगु विचालं मेपिंसं छक्वः त्याके धुंकूगु थःगु भूभागय् झीगु दावी कमजोर जुइफु। निगूगु विचाःकथं स्वनिगःयात जक नेवाः प्रदेशया रुपय् कायेबलय् प्राग ऐतिहासिक कालंनिसें हे नेवाः आदिभूमि जूगु व अबिछिन्न रुपय् स्वनिगःनाप स्वानाच्वंगु धौख्यः, पन्ति, भ्वत आदि वस्तीत व गोपालवंशया इलंनिसें नेवाःतय्गु बसोबास दुगु तिस्तुङ्ग, पालुङ्ग, चित्लाङ्ग थेंज्याःगु नेवाः वस्तीत त्वःफी। उकिं आदिभूमि पहिचानया मापदण्डयात आधार दयेकाः स्वंगूगु बिचाः कथं पुलांगु नेपाःयात हे नेवाः प्रदेश कथं कायेगु उपयुक्त जुइ। पुलांगु नेपाःया भौगोलिक सिमाना गुलि खः? थुकिया बारे फरक फरक बिचाःत दःसां नं इतिहास शिरोमणि बाबुराम आचार्यं धयादीकथं "स्वनिगः व थुकिया जःखःया नेवाः वस्ती हे पुलांगु नेपाः खः" (प्राचीन नेपाल - पृष्ठ ८८) धइगु खँय् आम रुपं सहमति खनेदु। इतिहासकार जगदीशचन्द्र रेग्मीयाकथं थौंतक लुयावःगु अभिलेखया आधारय् पूर्वय् पलाञ्चोकनिसें पश्चिमय् केवलपुर तक खनेदु। वय्कःयाकथं पुलांगु नेपाःया सिमाना "पूर्वय् पलाञ्चोक, खोपासी, बनेपा, पश्चिमय् केवलपुर, तिस्तुङ्ग, उत्तरय् टोखा व दक्षिणय् लेले, फर्पिङ्ग तक खनेदु।" (प्राचीन नेपालया राजनीतिक इतिहास पृष्ठ १९९-भाषा च्वमिया) थथे हे प्रसिद्ध इतिहासकार केदारनाथ प्रधानं प्राचीनकालय् "गोपाल व महीषपालतय्गु थाय् मातातिर्थ, थानकोट लागा जूगु व सीमा महाभारत गुँ स्वयाः उत्तर येँ व भ्वत, खम्पु उपत्यका व पश्चिमय् तिस्तुङ्ग, चित्लाङ्ग व धादिङ्गवेसीतक लाः कि? धइगु अनुमान यानादीगु दु।" (नौलो नेपाल परिचय पृष्ठ ७६,७७) थुगु खँया आधार कयाः धायेबलय् पूर्वय् पलाञ्चोक, धौख्यः, पन्ति, पश्चिमय् बाडभञ्ज्याङ, उत्तरय् शिवपुरी व दक्षिणय् लेले व चिसापानी खुसि तकया भूभागयात नेवाः प्रदेशया रुपय् कायेगु उपयुक्त जुइ। थुकथंया नेवाः प्रदेश क्वय् न्ह्यथना कथं जुइ:

क) आवद्ध भूभाग:
येँ व ख्वप जिल्लाया फुक्कं भूभाग -
यल जिल्लाया यल नगरपालिका व सैंबु भैसेपाटी, खोकना, इमाडोल, टिकाथली, बुंगमति, सुनाकोठी, धापाखेल, हरिसिद्धि, सिद्धिपुर, लेले, लुभु, लामाटार, बिसंखुनारायण, गोडामचौर, थैब, झरुवारासी, थेचो, डुकुछाप, छम्पी, चापागाउँ, बडिखेल व गोदावरी गाविसत।
काभे जिल्लाया भ्वत नगरपालिका, धौख्यः नगरपालिका, पन्ति नपा व नासिकास्थान सांगा, टुकुचा नाला, उग्रचण्डी नाला, उग्रतारा जनागाल, शारदा बतासे, काभ्रे नित्य चण्डेश्वरी, पातालखेत, पांचखाल, देउभूमि वालुवा व साथीघर भगवती गाविसत।
मकवानपुर जिल्लाया बज्रबाराही, चित्लाङ, तिस्तुङ गाविसत व पालुङ बजार।
नुवाकोट, ओखरपौवा गाविसया कागति गां ।

ख) नेवाः प्रदेशया लु व क्षेत्रफल:
संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रया दुने नेवाः प्रदेशया लु (नक्सा) क्वय् न्ह्यथना कथं जुइ, गुकिया क्षेत्रफल ९८१ वर्ग किलोमिटर दु ।

संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रया १५ गू प्रदेश व ३ गू स्वायत्त क्षेत्रया लु:
नेवाः प्रदेशया लु:

ग) प्रादेशिक केन्द्र व मू शहरत: नेवाः प्रदेशया राजधानी येँ जुइ। थुगु प्रदेशय् येँ, यल, ख्वप, भ्वत, पन्ति, धौख्यः, किपू, वादेय् आदि प्रमुख शहरत दुथ्याः।

घ) मुक्कं जनसंख्या: सन् २००१ या तथ्यांक कथं थनया मुक्कं जनसंख्या १७,३६,६०२ दु, गुकिया विवरण क्वय् न्ह्यथना कथं दु ।

नेवाः प्रदेश
जात/जनजाति जनसंख्या प्रतिशत
नेवाः 625294 36.01

क्षेत्री 332620 19.15

बर्मू 301115 17.34

तामांग 137663 7.93

मगः 52510 3.02

गुरुङ 37149 2.14

शेर्पा 33282 1.92

राई 28756 1.66

थारु 12009 0.69

लिम्बु 7981 0.46

मेमेपिं 168223 9.69

मुक्कं 1736602 100.00

ङ) मू जाति (जात/जनजाति) व भाषा: थनया मू जाति नेवाः खः, गुकिया प्रतिशत ३६.०१ दु। थनया मेमेगु जातित क्षेत्री, बर्मू, तामाङ, मगः, गुरुङ, शेर्पा, राइ, लिम्बु आदि खः। थनया मू भाषा नेपालभाषा खःसा मेमेगु भाषात नेपाली, तामाङ आदि खः ।

च) प्राकृतिक स्रोत व आर्थिक सामर्थ्यता: थन बागमति, विष्णुमति, मनोहरा लगायतया खुसि, सुन्दरीजल, गोदावरी, फूलचोकि, चम्पादेवी, नगरकोट, पशुपति, स्वयम्भू, बौद्ध, दक्षिणकाली, प्यम्ह नारायण, सूर्यविनायक, पलाञ्चोक भगवती, मठ मन्दीर थेंज्याःगु पर्यटकीय व धार्मिक महत्वया स्थलत, मल्लकालीन लाय्कू, नेपालमण्डलया विकसित संस्कृति, कृषि, पशुपालन, वनजङ्गल, खानी, उद्योग, व्यवसाय, सेवा, पर्यटन, व्यापार, प्रविधि आदि थनया स्रोत साधनत खः ।

छ) भौतिक पूर्वाधार: त्रिभुवन विश्वविद्यालय, येँ विश्वविद्यालय, वीर, टिचिङ्ग, पाटन, सहिद गंगालाल, क्यान्सर, आँखा आदि अस्पतालत, मेडिकल व डेण्टल कलेजत, इञ्जिनीयरिङ्ग कलेज, अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थल, सुन्दरीजल, फर्पिङ, खोपासी थेंज्याःगु जलविद्युत आयोजना, ल्हुति, यल व ख्वप औद्योगिक क्षेत्र, रिङ्गरोड, राजमार्ग, लँपुत, सिंहदरवार, नारायणहिति म्युजियम, शिवपुरी जलाधार तथा वन्य जन्तु आरक्ष केन्द्र, गोकर्ण सफारी पार्क, थेंज्याःगु भौतिक पूर्वाधारत थुगु प्रदेशय् दु ।

ल छु नेवाः व तामाङया मंकाः प्रदेश दयेकेगु पाय्छि जुइ?
राई, लिम्बु, सुनुवार, याक्खा आदि जातितय्गु संयुक्त स्वायत्त प्रदेश कथं किरात प्रदेशया चर्चा जू थें नेवाः, तामाङ, थामि, जिरेल, सुरेज, चेपाङ आदि जनजातितय्गु नं संयुक्त स्वायत्त प्रदेश दयेकेमाःगु खँ इलय्ब्यलय् ल्ह्वनेगु याः। वय्कःपिनिगु मुख्य तर्क देय्या केन्द्रीय सत्तां हस्तक्षेप याये मफयेक ततःधंगु प्रदेश दयेकेमाः धइगु खः। छु थ्व खँ सत्य खः ला? वास्तवय् केन्द्रय् गुलि अधिकार तयेगु व प्रदेशय् गुलि तयेगु धइगु खँ गज्याःगु संघीय संरचना दयेकेगु धइगु खँय् निर्भर जुइ। प्रदेशया आकार तःधं कि चीधं धइगु खं थ्व खँ क्वःजीगु मखु। प्रदेश ग्वःगू दयेकेगु धइगु खँ देय्या जातीय, भाषिक व क्षेत्रीय विशेषतात, जातीय जनसंख्याया संरचना व सघनता, आर्थिक सम्भाब्यता, स्रोत साधनया उपलब्धता, ऐतिहासिक आवश्यकता आदी खँय् निर्भर जुइ। गन तक नेवाः व तामाङया संयुक्त स्वायत्त प्रदेशया खँ दु, व भावनात्मक आग्रह खःसां व्यवहारिक खँ मखु। थुकिया मू हुनि -

न्हापांगु, संयुक्त स्वायत्त प्रदेशया अवधारणां नेवाः व तामाङया थःगु अलग प्रदेश मंत कि संघीय संरचनाय् इमिगु भूमिका कमजोर जुइ ।

निगूगु, तामाङ व नेवाः थेंजाःगु देय्या जनसंख्याय् न्यागूगु व खुगूगु थाय् कयातःगु जनजातिया थःगु अलग स्वायत्त प्रदेश मंत कि मेगु जातिया दावा स्वत कमजोर जूवनी ।

स्वंगूगु, थौंया जनसंख्याया बनौट स्वयेबलय् अज्याःगु संयुक्त प्रदेशय् जनसंख्याया ल्याखं तामाङया थाय् निगूगु व नेवाःतय्गु थाय् स्वंगूगु जूवनी। राई व लिम्बुयात संयुक्त रुपय् किरात धाःथें नेवाः व तामाङयात संयुक्त रुपं सम्बोधन यायेगु खँग्वः मदुगुलिं जनसंख्याया बाहुल्यताया खँ वइबलय् समस्या जुइफु ।

प्यंगूगु, संयुक्त स्वशासनया रुप नालेबलय् सम्बन्धित प्रदेशया नेतृत्वया सम्बन्धय् अन्तर्विरोध खने दयेफु। थुकिं समुदायया नेतृत्व विकासय् नं छगू हद तक लिच्वः लाइ ।

न्यागूगु, थुकिं आदिवासीतय्गु अग्राधिकारया न्ह्यसलय् नं अन्यौलता ब्वलंकेफु ।

उकिं झीगु निंतिं दकलय् बांलाःगु विकल्प संघीय राज्य दुने थःथःगु बाहुल्यता दइकथं अलग अलग स्वायत्त प्रदेशया स्थापना यायेगु हे खः। थुकिं झीगु थःथःगु भूमि नेतृत्वया अधिकार स्थापना नापं केन्द्रया संघीय संरचनाय् नं प्रत्यक्ष रुपय् भूमिका स्थापित यायेफइ। थुकथं थःथःगु अलग स्वायत्त प्रदेश जुइधुंकाः ताम्सालिङ दुने लाःगु त्रिशुली, चौतारा थें जाःगु नेवाः वस्तीइ इमिसं लागा वा नगरस्तरीय नेवाः स्वायत्त लागा स्वनेमाः। अथे हे नेवाः प्रदेश दुने लाःगु तामाङ बहुल क्षेत्रय् नं झीसं उकथं हे तामाङतय्गु स्वायत्त लागा स्वनेमाः ।

छिगु नं छुं जिज्ञासा दु लाकि ?
संघीयता, नेवाः राज्य, मेमेगु जातिया राज्य, जातीय विभाजन, नेवाः नापं अन्य जातिया आधार आदि थेंज्याःगु छुं नं विषयय् छिकपिनि छुं जिज्ञासा, न्ह्यसः दुसा च्वयाः छ्वयादीफु। विज्ञ भाजु राजेन्द्र श्रेष्ठं सरल व सरस भासं उकिया लिसः बियादी। छिगु पौ सन्ध्या टाइम्सया मेल, थाय्बाय् वा भाजु श्रेष्ठया rajendra.sst@gmail.com स छ्वयादीफु ।

More Stories Like this