संघीय राज्य व ज्यालगे मजूगु बिचा:

भवानी बराल

राज्यया न्हू वा संघीय संरचनाय् वंसा: देय् विखण्डन जइ धइगु 'गोयबल्स शैली'या प्रचार थौं कन्हय् व्याप्त जूगु दु । एकात्मक संरचनां फाइदा काइपिं वर्गया 'लोकप्रय' समर्थन नं अज्या:गु संगठनं का:गु दु । मूलधारया राजनीतिक पिँढीइ च्वना: च्वंपिं व न्हय्प्यंगु जिल्लायात शोषणया घचाया क्वये तयेत पल्के जूपिंत संघीयता ग्यानापुसेच्वंगु सगरमाथा ख: । संघीय संरचनायात वर्ग-स्वार्थया कारणं अज्या:गु मिखाँ नं स्वये चाहे मजूपिनि ऊर्जा संघीय संरचनाया विरोधीतय्सं थ्वहे कारणं दयाच्वंगु दु ।

संघीयता विरोधीं राष्ट्रिय जनमोर्चायात नापलावलय् उमित 'ढुंगा खोज्दा शालिग्राम' धा:थें जूगु जुइमा: । संघीय संरचना कथित विस्तारवादीं षड्यन्त्रमूलक ढंगं नेपाली जनताय् प्रवेश या:गु दाबी या:गु राजमो 'अघोरी राष्ट्रवादी' जूगु दु । व, हाकनं पुलांगु प्यंगूगु महाधिवेशनय् थें पार्टी संगठन जुइला: धका: मनया लड्डु नं घ्य् नाप नयाच्वंगु जुइमा: । मेपिं स्वयां बिस्कं क्यना: राजनीतिया कारोबार चले यायेगु राजमोया बाध्यता ख: । थंज्या:गु बाध्यता राजनीतिया जानकारतय्सं थुइके धुंकूगु जुइ । शासन सञ्चालनय् मुख्य भूमिका मदयेवं मेगू हे उपाय मालेगू छुं अजू चाये मा:गु खँ मखु । राजमोया संघीयता विरोधी धारया माइलेज थुलि हे ख: ।

भारतया चर्चित समाजवादी नेता डा. राममनोहर लोहियाया प्रसंगयात थौंकन्हय् राजमों नक्कल या:गु दु । तत्कालीन भारतया समाजवादी नेता डा. राममनोहर लोहियां कार्यकर्तायात उटपट्याङ ज्या याका: कार्यकर्तायात सक्रिय यानातइगु हं । पार्टीया छुं ज्याझ्व: मदुसा: चले जुयाच्वंगु बसय् अप्पां क्येका: जुसां नं थ: कार्यकर्ताया क्रियाशीलता बचे यायेगु उपक्रम याइगु हं लोहिया । वयेकया धापूइ थंज्या:गु या:सा कार्यकर्तां ज्या नं दइगु व पार्टीया राजनीतिक उपस्थिति नं खनेदइगु अभीष्ट सिद्ध जुइ । संघीयताया विरोधय् राजमोया सक्रियता लोहियाया ज्याझ्व: सिबें छुं मानेय् बिस्कं मखु धइगु खँ इलं जाहेर याइतिनि । तर, एकोहोरो संघीयताविरोधी प्रचारं ख:गु सूचना पाखें सूचित जुइगु अधिकारपाखें वञ्चित जुइमा:गु नियतिया अन्त्य थुगु शताब्दीइ नं मदइगु खेदजनक हे धायेमा: ।

संघात्मकतां गुकथं हइ विखण्डन ?

छुं विद्वान् एकात्मकपाखें संघात्मकय् वनिवलय् तकं देय् विखण्डित जुइगु तर्क याइ । थुगु तर्कमा गुलि दम दु ? एकात्मक पाखें संघात्मकय् वंगु बेल्जियम, स्पेन व इथियोपिया ख: । जनरल प्यान्कोया नेतृत्वय् एकात्मक ढंगं चले जूगु स्पेन टुक्रे जुइगु अवस्थाय् थ्यंगु ख:, तर वयेकयात चीका: संघात्मक संरचनाय् वनेवं स्पेन टुक्रे जुइ पाखें बचे जुल । बेल्जियमय् नं करिब थंज्या:गु हे समस्या वयेवं संघात्मकय् वन: । जर्मनी, स्विट्जरल्यान्ड संघीय देय् ख:, तर टुक्रे जूगु मदु । इन्डोनेसिया एकात्मक जुया: नं टुक्रे जुल व इस्ट टिमोर नांया न्हू देय् निर्माण जुल । श्रीलंका एकात्मक जूसां नं टुक्रे जुइत स्वयाच्वंगु दु ।

चीन एकात्मक प्रणाली जूगु देय् ख:, तर अन नं 'स्वतन्त्र तिब्बत'या खँ जुयाच्वंगु दु । न्हापा: चीन टुक्राटुक्रा हे ख: । हङकङ, मकाउ व ताइवान (फर्मोसा) यात संघीय संरचनां टुक्रा या:गु ख: ? हङकङ व मकाउ छगू देय् निगू संरचना अन्तर्गत चिनियाँ भूमिलय् स्वा:गु दु । निगूगु विश्वयुद्धय् जर्मनी निगू देशय् विभाजन जुइगुया कारण संघीय संरचना मखु । सोभियत संघ व पूर्वी युरोपया देय्त संघीय संरचनाया कारण टुक्रे जूगु दसु पेस याइगु व रूपपक्षया कथं थुइकूगु जक ख: । सारय् अज्या:गु देय् विघटन जुइगुली शासन सञ्चालनया गुलिखें कारण दुगु ख: । व दुग्यंक जाँचपड्तालपाखें जक सी दइ । थुकथं देय्त थीथी कारणं टुक्रे जुइ, तर कारणत राज्यया संरचना ख: धइगु अर्थपूर्ण जुइमखु । संघीयता देश विखण्डन याइगु पूर्वाधार ख: हे मखु ।

एकात्मक व संघात्मक राज्यया छगूलिं मेगू कित्ताय् वना: विरोध वा समर्थन याइगुलिं राजनीतिक अर्थ तइमखु । एकात्मक वा संघात्मक 'वाद' मखु । थुकथं थुकी विवाद यायेगु व्यर्थ जुइ । थुपिं निगूलिं शासन-प्रणालीया प्राविधिक पक्ष व वैकल्पिक साधन जक ख: । गु देशय् सामाजिक विविधता दइमखु, अन एकात्मक संरचना पाय्छि जुइ । गन विविधता दु अन संघीय संरचना सहायकसिद्ध जुइ । राज्य साधन यात पाय्छि कथं सञ्चालन याइगु इलय् दुर्घटना जुइगु न्ह्यस: गनं वइ ? थंज्या:गु तर्क बुद्धिविलासया विषय जक ख: ।

संघीयताया आधार जाति वा भूगोल ?

राज्यया न्हू वा संघीय संरचना याइगु इलय् जातीय, भाषिक वा भौगोलिक आधारत गुलि उपयुक्त दु, गुलि अनुपयुक्त ? थुगु विषयलय् बहस जुइ जरुरी दु । संविधानसभां गठन या:गु राज्य पुर्नसंरचना व राज्य शक्तिया बाँडफाँड समितिलय् थ्व विषय बहसया केन्द्रविन्दु जुइमा: । संघीय संरचना विखण्डनया पूर्वाभ्यास जूगु 'गोयबल्स' प्रचारं व्याप्त जूगु इलय् जाति वा भाषिक आधारय् राज्यया न्हू संरचना या:सा गहन बिचा: वइगु अन्यथा मखु ।

जाति वा जातीय खँग्व:लं थुलि नकारात्मक ढंगं नेपाली समाजय् प्रवेश जूगु दुकी जाति व जातीयताया खँ ल्ह्वनेगु जक नं थन साम्प्रदायिक जुइ । तर, नेपा:या सामाजिक विविधता हे जाति व भाषा जुयाबिल । नेपा: छगू जाति वा भाषा जूगु देय् देश मखुत । नेपा:या उत्पीडन नं जातीय व भाषिक हे जुल । थन छगू धार्मिक व सांस्कृतिक अति केन्द्रीकृत सामन्ती राज्यव्यवस्था ता:हाक:गु ई तक कायम जुल । अझ: नं संस्थागत रूपं एकात्मक छगू जातीय व्यवस्था अन्त्य जूगु मदुनी । थ्वहे उत्पीडनया अन्त्य वा क्षति पूर्तिवापत राज्यया निर्माण वहे अधारपाखें याना: थ्व अन्तरविरोधया हल यायेगु ख: । आ: हानं नं नेपा: छुं जाति-विशेषया कबिलाई जातीय गणराज्य वा न्हापाया थें बाइसी-चौबीसी राज्यया पुर्नस्थापना यायेगु कदापि मखु । यदि अथे या:सा उगु राज्यया अग्रगामी न्हू संरचना जुइ फैमखु । व पश्चगामी व साम्प्रदायिक राज्य जुइ । म्हिगया सामाजिक सन्तुलन भंग जुइधुंकूगुलिं अज्या:गु सम्भावना आं मदु ।

देय् धइगु भूगोल मखु, जनता ख: । भूगोल उत्पीडनय् लाइमखु । भूगोलया आधारय् संघीय संरचना यायेगु धइगु चाहिका: न्हाय्पं ज्वने थें एकात्मक राज्यया हे संरचना यायेगु ख: । भूगोलया आधारय् राज्यया पुनर्संरचना बारम्बार जूगु दु । राणाकाल व पञ्चायतकालय् जूगु हे ख:, बहुदलकालय् उकीं निरन्तरता का:गु ख: । तर, उगु पुनर्संरचनां जनताया आधारभूत अन्तरविरोधया अन्त्य मया: । पञ्चायतं विभाजन या:गु १४ अञ्चल, न्यागू विकास क्षेत्रया आधारय् संघीय संरचनाय् वंसा: रूपय् यक्व राज्य जुइफु, तर अज्या:गु राज्यया विशेषता एकात्मक हे जुइ । हिमालया च्वका:, खुसीया आधारमा संघय् वनेगु ला: झन हे तुक मदु । थ्व ध्वँ वल धका: गांवासीया ध्यान मेखे छ्वया: खा: खुइगु बाखं थें जक ख: । छगू मधेस, छगू हिमाली प्रदेश, छगू किरात थ्व दक्वं चाहीका एकात्मक संरचनाया प्राथमिक प्रस्ताव ख: ।

जाति धइगु जातीय साम्प्रदायिकताया समानार्थी खँग्व: मखु । जातीयतायात राष्ट्रियताया अर्थय् थुइके मा: । नत्र जातीय राज्य थुइकेगु मामिला 'भालुको शरीर कता रौं, कता आँखीभौ'' थें अलमल जुइ ।

सदियौँ निसें जातीय, भाषिक उत्पीडनया अन्त्य यायेगु मेगू विकल्प नं झिके मदु । राज्यया अग्रगामी पुनर्संरचनाया खँ हे न्हू नेपा: निर्माण यायेगु या: प्रस्थानविन्दु ख: । थन सुनां पुलांगु हे रटानया एकात्मकताया वकालत यायेगु, जातीय वा भाषिक आधारयात निषेध याये धाइगु 'जूनकीरीको पिँध बालेर संसारै उज्यालो बनाउँछु' धइथें जक ख: ।

विखण्डनकारी बिचा:यात ठीक यायेत

नेपा: बहुजातीय, बहुभाषिक, बहुधार्मिक व बहुसांस्कृतिक देय् ख: । अन्तरिम संविधानं राष्ट्रया परिभाषा थ्वहे मुताबिक या:गु दु । राष्ट्रया परिभाषा कथं हे राज्यया निर्माण यायेमा: । जातीय आधार धइगु निरपेक्ष साम्प्रदायिक आधार मखु । जातिया इतिहास धइगु पहिचान व अधिकारया आधार ख: । मुख्य जातिया उत्पीडनया अन्त्य यायेगु न्हापांगु सर्त ख: सा: अन च्वनाच्वंपिं मेपिं जातिया मुक्ति निगूगु सर्त ख: । जातीय ऐतिहासिक पृष्ठभूमि व थौंया सामाजिक सन्तुलनया समायोजन यायेगु हे थौंया संघीयताया आधारभूत विशेषता ख: । थंज्या:गु राज्य हे जातीय आधारय् गठन जूगु राष्ट्रिय राज्य जुइ । म्हिग राज्य मंका: मजू उकीयात राज्यया रूप बीगू ख: ।

विदेश मामिला, रक्षा व मुद्रा जक केन्द्रीय सत्ताय् दइगु जुइवं देश कुचा: जुइ धइगु अन हे हास्यास्पद जुइ । स्वतन्त्र राष्ट्रया रूपय् थन सुनानं संघीयताया कल्पना या:गु मदु । दक्वसिनं नेपा: देय् अन्तर्गत हे संघीय राज्यया प्रस्ताव या:गु ख: । एकात्मकया पक्षधरं नेपा: आ: नं एकात्मकय् हे जुसा: गुकथं छगू हे जुयाच्वनी, उकीया बांलागु तर्क बीफेयेकेमा: ।

ख:, थौंकन्हय् लिम्बुवान स्वतन्त्र राष्ट्र ख: धइगु खँ वयेधुंकल । थंज्या:गु विखण्डनकारी बिचा:यात ठीक यायेत नं धाथेंया आधारया संघीयताय् वनेगुया विकल्प मदु । राजधानीया तारे होटलय् गफ बीत अपू । तर, दूरदराजया माग मथुसें थ:गु हे खँ च्वये तयेत स्व:सा: इलय् उगु ख्वँ म्व: नं जुइ फु धइगु खँय् बिचा: यायेमा: ।

(थुगु च्वसु नयाँ पत्रिका न्हिपौपतिइ वंगु १५ डिसेम्बर २००९, मंगलवा: कुन्हु पिहांव:गु ख: ।)

More Stories Like this