नागरिकतय्सं गनगन सां यायेमाल

डा. देवेन्द्रराज पाण्डे

झीसं स्वयाच्वँच्वं देय्या परिस्थिति भयावह जुया वयाच्वंगु दु। आः नं देशय् द्वन्द्व तच्वयेकाः उकियापाखें फाइदा काइपिं मनूत सक्रिय जुयाच्वंगु खनेदु। थ्व स्वयेबलय् आःया वस्तुस्थिति कःघाये मफयेक स्यनीगु दुघर्टनापाखे वनाच्वंगु दु धकाः थुइकेमाः ।

आःया थ्व बेथिति राष्ट्रपतिया पलाः लिपा वःगु खः। अन्तरिम संविधानय् राष्ट्रपतिया थाय् आलंकारिक धासेंलि वं यदि संविधानया इज्जत तयेगु खःसा थः आलंकारिक जुयाच्वने सयेकेमाः। आः नं वयागु नियत व वयालिक्क च्वनाच्वंपिं मनूतय्गु दुराशय व सामान्य जनताया दथुइ तःधंगु गाः दनि ।

जुजु वीरेन्द्रया राज्यकाल छकः लुमंके। वयात अबलय्या संविधानं संवैधानिक वा आलंकारिक हैसियत जक बियातःगु खः। वया ज्या धइगु पार्टीतय्सं लँ त्वःफिकल कि वा स्यंकल कि हस्तक्षेप यायेगु मखु। अबलय् नं वं थःत लगे जुल कि मन्त्रीतय्त थःगु क्वथाय् सःताः सहलह यायेफु, याः नं जुइ। तर सार्वजनिक रुपं देय्या राजनीति संचालनय् लिच्वः लाइकथं निर्देशन बीगु व सिंहदरवार छ्वयेगु मयाः, याये मजिउ। छाय्धाःसां वयात झीसं चुनावी राजनीति स्वयां च्वय् च्वंम्ह धकाः तयातयागु खः। आःया राष्ट्रपतिं धाःसा न्हियान्हिथं छम्ह छम्ह नेता नापलानाः थःगु प्रभाव क्यनेत स्वयाच्वंगु दु, व नं जि टुलुटुलु स्वयाच्वने मखु धाइम्ह जुजु थें जुयावःगु खने दु। उकिया लिसें थौंकन्हय् राष्ट्रपतिया संघीयता हये मजिउ, संघीयता वल कि देय् कुचाकुचा जुइ, जातीय काटमार जुइ धाइपिंलिसे हेमचेम बढे जुयाच्वंगु दु, उकियात नं बांलाःगु संकेत धाये फइ मखु ।

वथें तुं उकुन्हु तिनि राष्ट्रपतिया सल्लाहकारं संविधान बने मजूतले राष्ट्रपतियात न्ह्यागुं यायेगु अधिकार दु धइकथंया च्वसु च्वया हल, उकिं बांलाःगु जुइत्यंगु मक्यं। अझ अज्याःगु संविधानया मर्म अःखः च्वसु वलं नं जनतां आपत्ति क्यनेगु आवश्यकता मखं। थज्याःगु देय्या राजनीतिक अवस्थायात नं झीसं स्व जक स्वयाच्वनेमाःगु झं तःधंगु दुःखया खँ खः ।

अथेहे देय्या मेमेगु अवस्था नं लथालिङ्ग जुयाच्वंगु खनाच्वनागु दु। राज्य याइपिं धयातःपिं व सामान्य जनताया दथुइ थ्व तगाःगु गाः हे देय्या प्रगतिया बाधक खः। सरकारय् वंपिं मनूत समस्यायात थुइकाः याकनं ज्यंकेगु स्वयाः लाथेपाथे खर्च यायेगु, ब्यक्तिगत सुविधाया लागि लाखौं करोडौंया गाडी गयेगु ज्याय् मस्त खनेदु। सुदुर पश्चिमय् नये मखनाः मनूत सिनाच्वंगु दु, खाद्यान्न जक मखु आः ला चि तकं उमिसं स्वये मखंगु अवस्था दु। थः सहकर्मीपाखें बलात्कृत जुयाच्वनेमाःम्ह सुन्तलीयात न्याय बीकेगुपाखे सुनां नं चिउताः कयाच्वंगु मदु। देय्या सम्पत्ति सार्वजनिक जंगल स्यंकाः बस्ती दयेकेगु ला बांलाःगु मखु, तर सुकुम्बासीतय्त गुगु कथं अमानवीय दमन यात, व नं तारीफयोग्य मखु। न्हियान्हिथं झीसं समाचारय् न्यनाच्वना - मन्त्रीमण्डलया निणर्यं गुलि अपराधीतय्त माफ बिल, गुलिस्या ऋण माफ जुल, गुलि मन्त्रीं कयातःगु पेश्की पुलेम्वाःल आदि आदि। देय्यात भिं जुइगु, जनताया जय जुइगु ज्या याये म्वाःगु सरकारया थज्याःगु जथाभाबी निणर्यत नं झी न्यँ जक न्यनाच्वनेत बाध्य जुयाच्वनागु दु।
थज्याःगु अवस्थाय् नागरिकतय्गु भूमिका ग्व ले? गज्याःगु जुइमाः ले भूमिका? गुगुं इलय् राजनीतिक दलतय्सं छुं यानाः क्यने मफयाच्वंगु इलय् छकः दनाः परिवर्तनया नेतृत्व हे काइगु खःला धयाथें नं यानाक्यंगु खः। अबलय् ला राष्ट्रिय व अन्तर्राष्ट्रिय जगतया नं हाइहाइ काःगु खः। तर आः वयाः राजनीतिक वृत स्वयां तापाक च्वनाच्वंपिं सामान्य मनूत गुगुं नं पार्टी लिसे स्वापू मतइपिं नागरिकतय्गु जमात न्हियान्हिथं अप्वया वनाच्वंगु दु। आः यक्व नागरिक समाजया नामय् वःपिं छगू छगू पार्टीया लिसे सतिना वनाच्वँसेंलि हरेक पार्टीया थःथःगु नागरिक समाजया नामय् भातृसंस्था थें हे दसेंलि थन तटस्थ नागरिक समाजया भूमिका मालाच्वंगु दु। थज्याःगु अवस्थाय् थीथी पार्टीलिसे स्वापू दुगु नागरिक समाजत हे नं गथे यानाः सहकार्य यायेगु धइगु विषयय् छलफल जुइमाःगु खः। कम से कम आः वयाः अभिव्यक्तिया स्वतन्त्रता हनन जुल कि छु यायेगु धइगु विषयय् गम्भीर खँ न्ह्यःने वयेमाःगु खः। आः दक्वस्यां थःथःगु पत्रपत्रिकाया प्रकाशन बन्द यानाः 'गोरखापत्र' जक ब्वनेमालीगु अवस्था वइगु खःलाकि धकाः बिचाः याये मालेधुंकल। कम से कम ततःधंगु संचारगृहतय्सं सरोकार क्यनेमाःगु खः थ्व विषयय् ।

आः राजनीतिक पार्टी छाय् व गथे यानाः बने जुइ धकाः बिचाः यायेमाल। न्हापा पंचायतकालय् पंचायतया विरोध यायेत पार्टी दयेकी। बहुदल लिपा सरकारय् वंगु पार्टीया विरोध यायेत जक पार्टीया खँ वइ। आः सुनां सुयागु विरोधया खँ ल्हायेगु धइगु स्पष्ट मजुसेंलि दलतय्गु ज्याया नं स्पष्टता मजुल। नेपाली कांग्रेस व नेकपा (एमाले)या ज्या व उमिसं न्हापा ज्वना वयाच्वंगु, क्यना वयाच्वंगु दर्शन, आदर्श व सैद्धान्तिक धरातलय् न्ह्यसः तयेमाःगु अवस्था दु। आः वयाः नेकपा (माओवादी)या मुख्य समस्या नं थ्वहे जुयाच्वंगु दु। १२ बँदे सम्झौता लिपा माओवादीतय्सं गुगु कथं देय्या आर्थिक, सामाजिक व सांस्कृतिक एजेण्डात न्ह्यःने हःगु खः, उकिया गुगु समाधान याये धकाः बचं बिउगु खः व ज्या जूगु खने मदु, वा व आः गथे यानाः याइ धइगु तकं खंके थाकु। जातीय मुक्ति व वर्गीय चरित्रया खँयात आः नापनापं यंकेगु नीति उमिके दु थें मच्वं। उकिया पलेसा अन दुने व्यक्ति व्यक्तिया द्वन्द्वं थाय् कयाच्वंगु दु। उकुन्हु तिनि गोरखापत्रय् वःगु किरणया अन्तर्वार्तां माओवादीत अन्तय् जनक्रान्तिं सरकारय् वनीपिं व उमिसं हतियार त्वःतूगु मदुनि धइगु हे सन्देश बिउगु दु। अथे जुयाः आः उपिं आदर्श अनुरुप ज्या यायेत जाँगर क्यनाच्वंगु मदु। न्ह्याथे जूसां उमि न्हापा सपोर्ट बेस धकाः गरीब, शोषित पीडित जनता दु, मेगु छुं मसिउ तर माओवादीतय्सं उमिगु भिं याइ धइगु छगू विश्वास दु, तर आः नेपाली कांग्रेस व एमाले थेंज्याःगु पार्टीतय् ला व सपोर्ट बेस धयागु हे मदु, उमिसं सुया निंतिं राजनीति यानाच्वना धकाः उमिसं हे धाये फइ मखु। अथे जुयाः थ्व पार्टीतय् दुने न्ह्याबलें विवाद दयाच्वनी। नेपाली कांग्रेसया स्वम्ह नेतातय्गु स्वंगू धारणा दयाच्वनी अले उमिसं थः कार्यकर्तातय्त गय् यानाः छपु लँय् यंकी? एमालेया नं थ्वहे समस्या दु। स्वाभाविक खः, संस्थात मान्यतां जुयाच्वनेमाः, वकथं दक्वसित न्ह्यःने यंकेगु ज्या नेतातय्गु खः। तर थौंया अवस्थाय् गुगुं नं पार्टीइ अज्याःपिं नेतात खने मदु। जनता निराश जुइगु स्वाभाविक खः ।

उखे मधेशवादी दलत ला झन हे बांमलाःगु अवस्थाय् दु। मधेशया जनतां गुगु आशां अन आन्दोलन याःगु खः, गुगु खँया निंतिं अन उलिमछिसिया ज्यान वंगु खः आः व पार्टीतय्सं थःगु मुल एजेण्डायात ल्वःमंकाच्वंगु दु। न्हापा पहाडीत दुथाय् अन भचाभचा व्यवस्था वःगु खः आः अन अथे नं मजुल। अनया जातीय भेदभाव, छुवाछूत मेमेथाय् स्वयाः नं भयावह दु, व मदयेकेत सं मधेशवादी पार्टीत नं न्ह्यःने वयाच्वंगु मदु ।

देय्या राजनीति थुभनं स्यनेगुया लिउने छगू कारण छु नं जुइफु धाःसा अप्वः धइथें नेतात विद्यार्थी आन्दोलनं वःपिं जुयाः उमिसं थःत आः तक नं विद्यार्थी नेता हे जक तायेकाच्वंगु दु ।

कम से कम दक्व अग्रगामी व देशय् विधिया शासन लागू जुइमाः धाइपिं नागरिकत छथाय् च्वनाः गनगन याःसा, राज्य न्ह्याकाच्वना धाइपिं नेतातय्त थःगु खँ न्यंकेफःसा देसं छगू निकास लुइकीगु जुइ। आः झीसं थुइकेमाल, थ्व दक्व विसंगतिया हा धइगु देय्या राजनीतिक व्यवस्था खः। गनगन चुनाव त्याकेगु राजनीति दइ अन अन नेतात चुनाव त्याकेगु चालय् लगे जुइ। चोखो राजनीति गनं जुइ मखु। अथे खःसा नेपाःया नेतातय्सं कन्हय् चुनावय् दनेमानि, त्याकेमानि धकाः जक राजनीति याःसां गाःगु खः, तर आःया अवस्था धइगु चुनाव छाय् यायेमाल वा संविधान हे छाय् दयेकेमाल धकाः न्ह्यसः तइपिं न्हयःने वयाच्वंगुलिं उलि तक नं मजुयाच्वंगु दु। छाय्धाःसा उमिसं थ्व अवस्थाय् चुनाव यात धाःसा त्याके फइ मखु धकाः सिउ ।

न्हापा तःक्वः हे सरकारय् नागरिक समाजयात प्रतिनिधित्व याना वनेगु अनुरोध वःगु खः। न्हापांनिसें हे नागरिक सरकारय् वने मजिउ, थ्व ज्या धइगु पार्टीं जक यायेमाः धयाच्वनागुलिं अनुरोध स्वीकार मयाना तर आःया अव्यवस्था खनाः छकः निकः वंगुसा छुं याये फइगु ला धइथें च्वनावइगु। तर फुकस्यां सिउ, अन निष्पक्ष मनूयात थाय् हे दयेकातःगु मदु। गबलय् गबलय् संसदय् नागरिक समाजयात प्रतिनिधित्व याके कथंया थाय् दयेकी अबलय् अबलय् चुनाव त्याकेमफुपिं पार्टी कार्यकर्तात हे जक अन थ्यनाच्वंगु दु। व ल्याखं पार्टीया सिन्हः तीत अन वनेगु स्वयाः मवनेगु हे वेश थें च्वनी ।

आः सुं हे निष्पक्ष खने मदये धुंकल। आः न्हापा थें याकःचा सनाच्वनेगु पलेसा थःगु पार्टीया हित विपरित ज्या मयासे च्वंसा गुगुं दिन थःत फाइदा वयेफु धइगु आसय जक यक्व नागरिकत खनाच्वना ।

थ्व येँ धइगु नं विचित्रगु थाय् खः। परापूर्वकालंनिसें लिच्छवी, मल्ल, शाह, राणा धकाः थन गुलि नं शासकत जुल, दक्वं पिनेयापिं हे जुल। व स्वयां लिपा गुलि नं राजनैतिक परिवर्तन जुल, उकिं नं पिनेयापिंत हे शासक दयेकल। नेपाली कांग्रेस, एमाले व माओवादीया नामय् सरकारय् वंपिं नं दक्व दक्व धइथें पिनेयापिं। येँयापिं मनूत गबलें शासक जुइ मखन। हानं पिनेयापिंसं थःथःगु अधिकारया जक खँ ल्हानाच्वन। उमिसं थःगु अधिकारया दावी यानाच्वन - जिल्लाया अधिकार, मधेसया अधिकार, दलितया अधिकार। तर येँया अधिकारया खँ ल्हायेत सुं मवः। थुकथं उमिसं मानसिक रुपं थःगु थलोयात ल्वःमंकाः थनयात थःगु दयेकेगु स्वयाच्वंगु दु, काठमाडौंबासी जुइगु स्वयाच्वंगु दु। अले थनया हे वर्ग संस्कृतिइ तना वनाच्वंगु दु, उमिसं न्हूगु छुं बीमफुत येँयात। पिनेयापिं वयाः येँयात परिवर्तन याये फइ मखु, याइ मखु। अले येँ परिवर्तन मजुइकं देय् परिवर्तन जुइ मखु ।

(मंगलबाः मार्टिन चौतारीइ जूगु सहलहया लिधंसाय् न्ह्यब्वःम्ह रा. मानन्धर)

More Stories Like this