नेवाःतय् सामाजिक रुपान्तरण

जुलिया चित्रकार

झिदँया माओवादी द्वन्द्व व २०६३ या ऐतिहासिक जनआन्दोलनं वःगु हिउपाःया सन्दर्भय् नेवाःतय्गु आःया राजनैतिक, आर्थिक व सामाजिक अवस्था गथे दु, नेवाः समाज गुखे वनाच्वंगु दु धइगु सहलह, बहस जुयाच्वंगु दु। थ्वहे परिप्रेक्षय् नेवाः सु खः, अवस्था गथे दु व नेवाःतय्गु पहिचानलिसे स्वाःगु कला, संस्कृति आः तक म्वाकातयेत महत्वपूर्ण भूमिका म्हितीपिं मिसातय्गु पहिचान गन दु व अवस्था गथे दु नापं न्यायपूर्ण समाज निर्माणय् झीगु भूमिका गुज्वःगु जुइगु आदि विषय समाजय् बहस जुइमाः धइगु आज्जुं स्वनिगःया विशेष यानाः येँ व यलय् दुगु समाज, नेवाः विज्ञपिं, प्राज्ञपिंलिसेया खँल्हाबल्हा व छुं छुं च्वसुया अध्ययनया लिधँसाय् थ्व च्वसु तयार यानागु खः।
नेवाः समाजय् छगू तःधंगु हिउपाः जुजु जयस्थिति मल्लया पालय् वःगु खः। नेवाःतय्त थीथी जात, जातिइ ब्वथलाः थजात, क्वजात दयेकाः नेवाः समाजय् थजात-क्वजात (hierachy) शुरु जुल। पृथ्वीनारायण शाहं स्वनिगः त्याकेधुंकाः नेवाःतय्गु म्हसिकाय् हिउपाः वल। गुलिं नेवाःत सत्ता लिक्क लाःवनसा गुलिं सत्तां पिने हे च्वन। अप्वः धयाथें नेवाःत अन्यायलय् लात। गुलिस्यां जात हिलेत बाध्य जुल, गुलिं स्वनिगलं पलायन जुयाः देय्या थीथी थाय् व सिक्किम, खर्साङ्ग तकं थ्यन। उबले हे गुलिखे नेवाः बुद्धिजीवीत व सम्भ्रान्त नेवाःतय्गु सामूहिक हत्या (mass killing) जुल। उपिं नेवाःतलिसे सतिक स्वापू तयेत्यंगु सत्तां नेवाःत माने मजुसेंलि येँया हनुमानध्वाखाया नौतले दरबारय् भ्वय् सःताः दरबारय् हे मि तयाबिउगु खः गुकिं यानाः समाजं उबलय्या महत्वपूर्ण मनूत त्वःफिके माल ।

उबलय्या समाजय् व्यापार, कृषि, घरेलु उद्योगय् नेवाःतय्गु हे बाहुल्यता दुगु खः। नेवाःतय्गु म्हसिकालिसे अतिकं स्वाःगु गुथि-जग्गा राणाकालं निसें मदयावंगु खः। जङ्गबहादुर बेलायत चाःहिलाः लिहां वयेधुंकाः अनया भवनपाखें प्रभावित जुयाः आपालं दरवारत दयेकल गुकिं यानाः नेवाःतय्गु गुथिया जग्गा हरण जुइगुया नापं मेमेगु स्रोत साधन, श्रम व सीपया नं शोषण जूगु खनेदु। लिसें उबलय् बौद्धमार्गी नेवाःतय्त सीमान्तकृत याःगु व देशं तकं पितिउँगु खः ।

निरंकुश राणाशासन विरुद्ध थीथी क्रियाकलापय् नेवाः मिजं व मिसातय्गु संलग्नता व योगदान दु। प्यम्ह सहीद मध्ये स्वम्ह नेवाःत जूगु, नेपाल कम्युनिष्ट पार्टीया संस्थापकपिं सकलें नेवाःत जूगु, व उबले चाःगु मिसा संगठनय् नेवाः मिसातय्गु सहभागिता दुगुलिं थ्व प्रष्ट जू। २००७ सालया राजनैतिक क्रान्तिं वःगु राजनैतिक हिउपाः लिपा देशय् व नेवाः समाजय् नं यक्वं हिउपाः वल। जात कथंया जक ज्या यायेमाःगु बन्देज मन्त। देसय् चाःगु स्कूल, कलेजय् साधारण नेवाःत व मिसातय्सं नं ब्वनेगु ह्वःताः कायेखन। राणाकालय् देशं पितिउँपिं नेवाःत नं लिहां वल। देशय् राजनैतिक पार्टीत खुला जूगु, थीथी संगठनत चाःगुली नेवाःतय्गु संलग्नता नं अप्वल। नेवाः व गैरनेवाःतय् दथुइ थीथी स्वापू स्थापित जुल ।

२०१७ सालया देय्या राजनैतिक हिउपाः लिपाया स्वीदँया पंचायतकालय् नेवाः समाजय् वःगु हिउपाःयात दुवालेमाः। सरसर्ती स्वयेबलय् छखे भूमिसुधार सम्बन्धी न्हूगु ऐन २०२१ सं नेवाःतय्गु गुथि व्यवस्थाय् नकारात्मक लिच्वः लात, नेपालभाषा हे तनीगु अवस्थाय् थ्यन धाःसा मेखे गुलिं नेवाःत विशेष यानाः च्वय्या वर्गयापिं व पहुँच दुपिं दरवार व सत्तालिसे सत्तित, प्रशासनय् सहभागिता अप्वल। तत्कालीन सरकारय् आः तक ताः ई प्रधानमन्त्री पदय् च्वंम्ह व्यक्ति मरिचमान सिंह नेवाः हे खः। अथे हे नारायणप्रसाद श्रेष्ठ, भुवनलाल प्रधान आदि वइ ।

अथे हे मेमेगु अवसर नं नेवाःतय्त वःगु दु। विदेशी राजदूतावास, बैंक व गैरसरकारी संस्थाय् नं नेवाःतय्गु बांलाःगु उपस्थिति जूवन। विदेशय् ब्वंवनेगु, देशय् चाःगु निजी विद्यालयय् ब्वनेगु ह्वःताः नेवाःतय्सं कायेखन। उबले विशेष यानाः २०३६ साल तक नं गैरनेवाःतय्सं नेवाः भाय् सः, यक्वं ज्याखँ नेवाः भासं हे जू। उबलय् अन्तर्जातीय इहिपाया छगू कथंया लहर हे न्ह्यात। आः सरकार वा राजनैतिक पार्टीइ महत्वपूर्ण पदय् दुपिं व्यक्तितय् नं नेवाःतलिसे अन्तर्जातीय इहिपा जूगु खः ।

पंचायतकालय् सत्ताविरुद्ध राजनीतिइ नेवाःतय्गु संलग्नताया नापं नेपालभाषा मंकाः खलःया पलिस्था जुल। नेपालभाषा सम्बन्धी प्रकाशनया नापं भाषा आन्दोनल नं न्ह्याःवन। २०४६ सालया न्हापांगु जनआन्दोलन व प्रजातन्त्र हयेत नेवाःतय्गु महत्वपूर्ण भूमिका जुल। थुबलय् तक थ्यंबलय् नेवाःतय् दथुइ खय् भाय्या प्रचलन अतिकं अप्वःगु, नेवाः संस्कृतिइ बाह्य प्रभाव अप्वःगु खनेदु। डीभी चिठ्ठाया हुनिं यक्व अमेरिकाय् थ्यन। गुलिं नेवाःत राष्ट्रिय व अन्तर्राष्ट्रिय स्तरया व्यापारी जुल। नेवाःतय्सं परम्परागत पेशा, चलन त्वःतेगु क्रम अप्वल। धर्मनिरपेक्षता समाजय् न्ह्यसः जूवल। २०६३ सालया ऐतिहासिक जनआन्दोलन लिपा संघीयताया न्ह्यसः झीगु न्ह्यःने दु। नेपाः राष्ट्रिय पार्टीपाखें संविधानसभाय् नेवाः प्रतिनिधि थ्यंगु दु।
आः वयाः नेवाः समाजयात स्वयेबलय् नेवाःतय् गुथि व व्यक्तिगत जग्गा पाः जुजुं वन, गुगु आःतकं जुया हे च्वंगु दनि। थुकिया हे लिच्वः खः कि नेवाः संस्कृतिया थीथी नखःचखः हने थाकुयावंगु व गुलिं तना वनेधुंकूगु दु। नेवाःत उत्पादनशील ज्यापाखें तापाःगु दु। न्हू पुस्ताया नेवाःत विदेशय् पलायन जुइगु क्रम द्रुतगतिं अप्वयाच्वंगु दु। थुकिया लिच्वः नेवाः भाय्, संस्कृतिया नापं राजनैतिक, आर्थिक ख्यलय् तकं लानावःगु दु। समाजय् बुराबुरिपिं जक ल्यनीगु खः कि धइगु चिन्ता आम नेवाःतय्के अप्वःगु दु।
नेवाःतय्गु सीप तनेगु क्रम जारी दु। चाहे मरि दयेकेगु, तिसा दयेकेगु जुइमा बाय् व्यापारय्, गैरनेवाःतय्गु बाहुल्यता दयेधुंकल ।

(कथहं)

More Stories Like this