इतिहासया पानाय् नेवाःत - २

डा. त्रिरत्न मानन्धर

उगु मुलुकी ऐनं नेपाली समाजयात प्यब्वय् विभाजित याःगु खः - तागाधारी, मतवाली, लः हाहाः यायेमाःपिं (छिटो हाल्नुपर्ने), लः हाहाः यायेम्वाःपिं (छिटो हाल्नु नपर्ने)। थुपिं प्यंगुलिं वर्गय् नेवाः समुदायया थीथी जात, जाति लाःगु खः। तागाधारी दुने द्यःभाजु (राजोपाध्याय) व असल श्रेष्ठ (६ थरी) लाःसा मतवाली दुने मेपिं श्रेष्ठ (५ थरी) व बाँडा (शाक्य), उदाय् (तुलाधर) आदि लाः। मतवाली दुने हे ज्यापु (महर्जन) नं लावः वयांलिपा व्यवसायिक थर साःमि (मानन्धर), नकःमि, छिपा (रञ्जितकार), माली (मालाकार), खुसः (तण्डुकार), डुंया (पुतुवार दली) व पुं (चित्रकार) लाः। अथे हे थिल धाःसा लः हाहाः यायेम्वाःपिं व लः हाहाः यायेमाःपिं दुने नाय्, जोगी, द्यःला व च्याम्हखलः आदि लाःगु खः।
वि.सं. २०२० तक प्रचलनय् वःगु थुगु मुलुकी ऐनं बौद्धमार्गी नेवाःत प्रति भेदभावया नीति काःगु खनेदु। थुकी वज्राचार्यया छुं उल्लेख हे मदु धाःसा शाक्य व तुलाधरयात क्वय् च्वंगु वर्गया श्रेष्ठया तहय् तयातःगु दु। थथे हे जुद्ध शमशेरं बुसांनिसें सीबलय् तकया नेवाः संस्कारयात व्यवस्थित यायेत छगू विस्तृत इस्तिहार जारी याःगु खः। तर उगु इस्तिहार नं द्यःभाजु व श्रेष्ठया लागि जक लागू जुइ कथं व्यवस्था यानातःगु खः। जुद्ध शमशेरं हे बौद्ध भिक्षुतय्त देश निकाला याःगुलिं नं थ्व खँया पुष्टि जू। थुलि जुलं नं नेवाःतय्गु संस्कृति व संस्कारय् राणा शासकतय्सं तप्यंक हस्तक्षेप याःगु धाःसा खनेमदु ।

राणाकालय् नेवाःतय्गु मू लजगा कृषि, बनेज्या व घरेलु उद्योग खः। उकीसनं बनेज्याया ख्यलय् नेवाःतय्गु नां यक्व हे च्वजाःगु खः। भारतया थीथी थासय् नेवाःतय्गु व्यापारिक कोठी दुगु खःसा भोटपाखेया बनेज्या नं नेवाः (विशेष यानाः उराय्) तय्गु हे ल्हातय् दुगु खः। उकिं हे जुइ, सरकारी दस्तावेजय् भोटय् बनेज्या याइपिंत नेपाली महाजन मधासें 'नेवार महाजन' धकाः संवोधन याइगु खः। थ्व बाहेक राजधानी येँ यागु बजाःभाः क्वःछीपिं प्यम्हं हे महाजनत नेवाःत खः ।

प्रजातान्त्रिक आन्दोलनया खँ ल्हायेगु खःसा मृत्युदण्ड फयाः सहीद जूपिं प्यम्ह मध्ये स्वम्ह नेवाःत खःसा पुस्तकालय पर्वय् जरीवाना व कैदया सजाँय फःपिं नं अप्वः यानाः नेवाःत हे खः। थथे हे 'आडम्बरी मत' आन्दोलनय् सजाँय फःपिं झिंनिम्हं नेवाःत खः ।

वि.सं. २००७ सालय् प्रजातन्त्रया उदय लिपा नेपालभाषा व संस्कृतिया उत्थानया लागिं छुं छुं कुतः जुल। वि.सं. २००८ निसें हे रेडियो नेपालं नेपालभाषां समाचार प्रसारण जुलसा नेपालभाषा व साहित्यया संरक्षण व विकासया लागिं छुं छुं संस्थात चाल। नापनापं नेवाः संस्कृतियात देश विदेशय् छ्वयेत छुं च्वमिपिं न्ह्यःने वल। राजनीतिया खँ ल्हायेगु खःसा उबलय्या निगू मू राजनैतिक दल नेपाली कांगेरस व नेपाल कम्युनिष्ट पार्टीया उच्चस्तरीय नेतृत्वय् छुं छुं नेवाःत दुगु खःसा वि.सं. २०१० व २०१४ सालय् जूगु येँ नगरपालिकाया चुनावय् आपालं ल्याखय् नेवाःत त्याःगुया नापं निगुलिं नगरप्रमुख व उपप्रमुखय् नेवाःत हे त्याःगु खः। थुथाय् लाक न्ह्यथने हे माःगु छता खँ छु दु धाःसा वि.सं. २०१२ सालय् संयुक्त राष्ट्र संघया दुजः जूबलय् नेपालं 'रञ्जना' लिपियात देय्या लिपि घोषित याःगु खः। तर, थ्व खँयागु आधिकारिक पुष्टि धाःसा जुइफुगु मदुनि ।

थ्वहे झ्वलय् वि.सं. २०१९ सालया पंचायती संविधानं नेपालीयात देय्या छगू जक राष्ट्र भाषा घोषित यात व नेपालय् न्ववाइगु मेमेगु भाषाया बारे छुं उल्लेख हे मयात। थुकिं नेपालभाषा लगायत देय्या मेमेगु भाय्यात प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष रुपय् प्रभावित यात। प्रत्यक्ष रुपय् २०२२ सालं निसें रेडियो नेपालपाखें हिन्दी व नेपालभाषाया प्रसारण बन्द यात धाःसा नेपालभाषा व साहित्य सम्बन्धी गुगु कथंया ज्याया निंतिं सरकारी ग्वाहालि दिकाबिल। अप्रत्यक्ष रुपय् वि.सं. २०२१ सालय् जारी जूगु भूमि सम्बन्धी ऐनं म्हय्या रुपय् ज्या यानाच्वंपिं ज्यापुतय्गु अवस्थाय् छुं सुधार वःसां थुकिं नेवाःतय्गु गुथि व्यवस्थायात तहसनहस यात। सामाजिक सुधारया नामय् हःगु ऐनं नं विशेष यानाः नेवाः समाजयात हे अप्वः प्रभावित यात ।

प्रजातन्त्र पुनर्स्थापना लिपा वि.सं. २०४७ सालय् जारी याःगु संविधानं नेपालय् न्ववाइगु फुक्कं मांभाय्यात राष्ट्रिय भाषाया मान्यता ला बिल, तर छगू स्थानीय निकायं नेपालभाषायात थःगु ज्याखँया भाय् दयेकेत्यंबलय् सर्वोच्च अदालतं कानुनी रुपं पनाबिल। थुगु हे कथं वि.सं. २०६३ या अन्तरिम संविधानं देय् दुनेया फुक्कं मांभाय्यात राष्ट्र भाषाया दर्जा बियाः गुगु नं स्थानीय निकाययात थुकिया छ्यलाबुला यायेगु अधिकार बिउसां तबि थ्व व्यवस्था आः तकं भ्वँतय् जक हे लिकुनाच्वंगु दु ।

थ्यंमथ्यं झिदँ न्ह्यः नेपाल सरकारं नेपाल संवत्या प्रवर्तक छम्ह नेवाः, शंखधर साख्वाःयात राष्ट्रिय विभूति घोषित याःगु खःसा थगुने (वि.सं. २०६५) जक नेपाल सरकारं आधिकारिक रुपं नेपाल संवत्यात राष्ट्रिय मान्यता बिउगु खः। अय्सां आः तक थुगु संवत्यात व्यवहारय् हयेगु छुं कुतः जूगु मदुनि। अःखतं छगू विदेशी विक्रम संवत्यात चीकाः मेगु विदेशी इस्वी संवत्यात आधिकारिक रुपय् प्रतिस्थापन यायेगु कुतः जुयाच्वंगु दु ।

(क्वचाल)

More Stories Like this