इतिहासया पानाय् नेवाःत

डा. त्रिरत्न मानन्धर

नेवाःत नेपाःया आदिवासी खः। तर उमिगु इतिहास गुलि पुलां जू धइगु खँया निर्क्यौल यायेत धाःसा झीके गाक्कं दसि मदु। उकिया लागिं वंशावलीया सहारा कायेगु जरूरी जू। नेवाः गुगुं जाति विशेष मखु, थ्व छगू समुदाय खः गुकी दुने थीथी जातजाति दुथ्याः। नेवाःया पहिचान उमिगु भाषा व संस्कृतिया लिधंसाय् यायेफु ।

वंशावली कथं नेपाःया दकलय् पुलांगु राजवंश गोपाल वंश खः। थुमित मञ्जुश्री वा कृष्णं परापूर्वकालय् स्वनिगलय् दुगु लः पितछ्वयाः च्वनेबहगु थाय् दयेकेधुंकाः प्रतिस्थापित याःगु खः। गोपालत नेपाःया दकलय् न्हापांगु राजवंश जूगु हे हुनिं यानाः नेपाःया दकलय् पुलांगु वंशावलीया नां हे 'गोपालराज वंशावली' जूवंगु खः। गोपालवंशया सन्तति आःयापिं ''सापू'' खः व उपिं नेवाः खः धइगु बारेय् निगू मत मदु ।

गोपाल वंशया च्याम्ह जुजुपिं धुंकाः महिषपाल वंशया जुजुपिंसं शासन यात धकाः वंशावलीइ न्ह्यथनातःगु दु। तर इतिहासकारतय् मतकथं थ्व गुगुं न्हूगु वंश मखुसे गोपाल वंश दुने हे मेय् लहीपिनिगु छपुचः खः। थुकिं महिषपाल वंशया जुजुपिं नं नेवाःत हे खः धइगु सीदु ।

महिषपाल धुंकाः किरात वंशं शासन यात। मेरी स्लसरया धापू माने यायेगु खःसा थौंया नेवाःत किराँततय् हे सन्तान खः। किराँततय्त नं बुकाः लिच्छवीतय्सं नेपालय् राज्य चले यात। लिच्छवीतय्गु सम्बन्धय् इतिहास शिरोमणि बाबुराम आचार्यं उपिं ज्यापुत जुइफु धइगु संकेत यानादीगु दु। थुकिया लागिं वय्कलं लिच्छवीकालय् हे नेपालय् वःम्ह चिनिया यात्रीया वर्णनया नापनापं लिच्छवीकालय् मू बस्तीइ ज्यापुतय् दिगु द्यः अले येँ व यलय् ज्यापुतय्गु ख्वातुगु बस्ती दुगु थासय् अप्वः यानाः लिच्छवीकालीन अभिलेख लूगुयात लिधँसा दयेकादीगु दु। अथे हे केशर बहादुर केसीं द्यःलातय्त लिच्छवीया सन्तान धकाः थःगु तर्क सहित न्ह्यब्वयादीगु दु। थुकथं स्वदेशी व विदेशी विद्वानतय्सं किराँत व लिच्छवीतय्त नं नेवाः हे माने याःगु दु ।

पूर्व मध्यकालय् (सन् ८७९) नेपालय् छगू न्हूगु संवत्या प्रादुर्भाव जुल गुगु लिपा वनाः नेपाल संवत्या नामं प्रसिद्ध जुल। थुकिया प्रणेता शंखधर साख्वाः नेवाः हे खः। वय्कःया जातया बारेय् छुं विवाद दःसां वय्कः नेवाः खः धइगु तथ्ययात सकसियां स्वीकार याःगु दु। थःत प्राप्त जूगु आपालं धनयात सदुपयोग यासें नेपाःमितय्गु त्यासा पुलाः उमित दासत्वपाखें मुक्त यानाः न्हूगु संवत् न्ह्याकूम्ह शंखधरयात नेवाः इतिहासय् छगः अनमोल रत्नया रुपय् कायेफु। थ्यंमथ्यं खुसः दँ तक शासन याःपिं मल्लत नेवाः खः धइगु तथ्ययात सकसियां स्वीकार हे याः, यद्यपि छुं छुं अभिलेखय् उमिसं थःत क्षेत्रीय धकाः म्हसीकातःगु दु। थुकथं नेपालय् शासन याःपिं गोपालं निसें मल्ल तकया राजवंशपिनि नेवाः समुदायलिसे वंशानुगत स्वापू दुगु खनेदु ।

ईशाया झिंछगूगु शताब्दीनिसें नेपालभाषाया लिपि छ्यलाः नेपालभाषां हे च्वयातःगु अभिलेख, ताडपत्र आदि लुयावःगु दु। थुकी पूर्वमध्यकालय् नेवाःतय्सं नेपालय् थःगु विशिष्ट स्थान कायम यायेधुंकूगु प्रमाणित जू। उबलेनिसें नेपाःया इतिहासय् नेपालभाषा व नेवाः संस्कृतिं महत्वपूर्ण भूमिका म्हितूगु दु व थ्यंमथ्यं खुसः दँया मल्लकालीन इतिहासय् नेपालभाषा हे देया राष्ट्रभाषा खः व नेवाः संस्कृतिं राष्ट्रिय संस्कृतिया रुप काःगु खः ।

जुजु जयस्थिति मल्लं नेवाः समुदाययात थीथी जातय् ब्वथलाः उमिसं यायेमाःगु ज्याखँ तकं क्वःछिनाः बिल। विशेष यानाः क्वय् च्वंगु वर्गं पुनीगु वसः व च्वनीगु थाय्या सम्बन्धय् कडा प्रतिबन्ध तयाबिसेंलि नेवाः समाजय् विभेदया स्थिति पिहां वल, अय्सां पेशाया लिधंसाय् याःगु थ्व विभाजनपाखें छुं छुं सकारा त्मक लिच्वः नं हःगु खः।
पृथ्वीनारायण शाहं नेपाःगाः (स्वनिगः) त्याकेधुंकाः नेवाःत शोषित प्रजाया रुपय् च्वनेत बाध्य जूसां तबि शाह जुजुपिंसं नेवाः संस्कृतियात पूर्ण रुपं उपेक्षा धाःसा यायेमफुत। छगू विशिष्ट समुदायया रुपय् नेवाःतय्गु पहिचान न्हापासिबें प्रष्ट रुपं खनेदत। दसुया लागि बहादुर शाहया नायबी कालय् जारी याःगु कर्मचारीतय्गु बिदाया धलखय् कर्मचारीतय्त नेवाः व पर्वत्या निगू पुचलय् ब्वथलाः उमित बिस्कं बिस्कं हे बिदा बीगु व्यवस्था यानातःगु खः। सिथिनखः, दिगुपुजा, बिचाःगुथि, बाँडा जात्रा, सनाःगुथि, गथांमुगः आदि नखःबलय् नेवाःतय्त जक बिदा बीगु खःसा ऋषि तर्पणी, चण्डी पूर्णिमा, हरिशयनी, हरिबोधिनी, श्रावण संक्रान्ति आदिइ पर्वत्या कर्मचारीतय्त जक बिदा दुगु खः। मोहनिया लागि पर्वत्यातय्त गुन्हु व नेवाःतय्त प्यन्हु जक बिदा दुगु खः।
नेवाःतय्गु बाहुल्यता दुगु जिल्लाय् जग्गा न्याये-मीगु सरकारी अभिलेख नेपालभाषाय् तइगु खःसा उकी नेपाल संवत् हे छ्यलीगु खः। चन्द्र शमशेरं नेपाल संवत्या तिथिमिति चीकाः गते प्रणाली लागू यायेधुंकाः जक थ्व व्यवस्था बन्द जूगु खनेदु। थथे हे जंगबहादुर बेलायत वंबलय् बेलायतया महारानीयात बिउगु देछाय् (सौगात) मुख्य रुपय् नेवाः समाजय् छ्यलीगु हलंज्वलं लाःगु दु। तराईलय् छ्यलीगु हलंज्वलंपाखें भारतयागु व हिमाली लागाय् छ्यलीगु हलंज्वलंपाखें भोटयागु संस्कृतिया प्रभाव खनेदइगु जूगुलिं जंगबहादुरं थःगु हे विशिष्ट थाय् दुगु नेवाः समुदायलिसे स्वाःगु हलंज्वलं ल्यःगु खः धइगु जिगु धारणा दु।
जंगबहादुरं जारी याःगु नेपाःया न्हापांगु मुलुकी ऐनय् नेवाःतय्गु लागिं छुं छुं विशेष व्यवस्था यानातःगु खःसा मिसात व पाचुकी गर्न्या शीर्षकया निगू अध्याय ला नेवाःतय्गु लागि जक हे लागू जुइगु खः। लिपा वीर शमशेरं उगु ऐनय् परिमार्जन यायेधुंकाः 'नेवार जातको ऐन' शीर्षकय् बिस्कं हे अध्याय तयातःगु खः ।

(कथंहं)

More Stories Like this