नेवाःतय्सं माग जक तयां मगाः

सानुराजा शाक्य

नेवाःतय् अधिकारया खँ ल्हायेबलय् नेवाःतय्सं राज्ययाके दकलय् न्हापां माग याःगु माग खः नेवाःतसें ल्हाइगु भाय्यात 'नेवारी' मखु नेपालभाषा धायेमाः। थ्व खँयात मागया रुपय् वाःचायेका बिउम्ह व्यक्ति खः धर्मादित्य धर्माचार्य। थ्वया न्ह्यः तक झीगु निंतिं सरकारं थ्व व्यवस्था यायेमाल धकाः तकं न्ववाये मसः। झीसँ थुइकाच्वना झीगु मांभाय् न्हियान्हिथं तना वनाच्वन। थुकियात म्वाका तयेमाः धइगु चेतना थनाबिउपिं सिद्धिदास महाजु व निष्ठानन्द वज्राचार्यपिसं खः। उकें वय्कपिंत झीसँ नेपालभाषाया प्यंगः थां मध्येया थकालिपिं धकाः हनाबना तयाच्वना ।

थ्व नेपालय् राणातय्सं एकतन्त्रिय निरंकुश शासन यानाच्वंगु ईया खँ जुल। उबलेया राजनीतिक अवस्थाया कारणं खः वा झीके हे चेतना ब्वमलंनिगुलिं खः मसिउ झीगु भाय् न्हनावनाच्वंगु कारण झी दुने हे माला अले थुकियात म्वाका तयेत साहित्य च्वया च्वनेमाल धकाः थुइका। सिद्धिदास महाजुं थम्हं हे नेपालभाषाया माध्यमं साहित्य च्वयेगु यानादिल मेपिंत नं नेपालभाषां च्वयेत हःपा बियादिल। मेखे नेपालभाषा म्वाका तयेत नेवाःतय् छेँय् छेँय् नेवाः भासं च्वयातःगु सफू दयाच्वनेमाल। नेवाःतय्सं थःपिंके दुगु पुलांगु सफूतला दु तर लिपि ल्वमनावने धुंकूगुलिं नेवाः सफू नेवाःतय्सं ब्वने मफुत। थ्व हे कारणं नेवाःतय्सं भाषा त्वःताः हल धकाः पण्डित निष्ठानन्दं नेपालभाषा तर देवनागिरि लिपिं थासा आखःया माध्यमं सफू च्वया नेवाःतय् छेँय् छेँय् थ्यंका बिज्यात। गुकिं यानाः नेपालभाषाया पुनर्जागरण जुल धकाः झीसँ थुइका।
तर उगु इलय् झीसँ थ्व भाषाया खँ म्हसिकाया खँ धइगु राजनीतिक मखु नितान्त नेवाःतय् आन्तरिक मामिलाया खँ धकाः जक थुइकूगु खनेदत। उकें झीसं झीगु भाय्यात नेपालभाषा धायेगु, झीगु भाषा ल्यंका तयेत नेवाः भासं साहित्य ब्वंकेगु माध्यम नाला। खय्त ला थुलि जक यानावंपिं झी पुर्खातय्त उगु ईया राणा सरकारं कम सास्ति याःगु मखु। थ्व खँ नं ल्वमंके फइ मखु। नेवाः भाय् न्हनावनी थें च्वंक वःगु समस्या राजनीतिक खः राणातय्गु शासन खः, पृथ्वीनारायणं स्वनिगः काये धुंकाः ब्वलंगु खः धकाः झीसं यक्व लिपा तिनि धायेसल ।

गुलिखें दशक तक ला झीसं झीत छु माः धकाः तकं मसिउ। राज्यं छु छु यात वयात स्वीकार यानाः उकि दुने छु सिमित मागया निंतिं झीसं सः तया। थुगु सः नं मात्र भाषाया खँय् जक झी संवेदनशील जुया उकें सकल नेवाःतय्त थ्व खँ कःघाये मफुत। गुकिं यानाः नेवाः आन्दोलन धइगु नेपालभाषा आन्दोलन कथं जक थुइकल। अले नेपालभाषा आन्दोलन याइपिं धइगु मां भाय्या मतिना याइपिं सिमित नेवाःत व नेपालभाषां साहित्य व कला क्षेत्रय् सना जुइपिं सिमित न्ह्यलुवात। गुकिं यानाः थौंतक नं नेवाः आन्दोलनयात थन तक हयेत न्ह्यलुवा जुयाच्वंपिं धइगु नेपालभाषां साहित्य सिर्जना याइपिं कवि, बाखंच्वमि, ख्यालच्वमि अले नेपालभाषाया प्याखं ख्याल म्हितीपिं, म्ये हालीपिनिगु वर्चस्व दुगु खः। उकें नेवाः आन्दोलन धयागु नेपालभाषाया निंतिं जक खःला धइगु भ्रम ब्वलन। गुकें यानाः नेपालभाषाया छम्ह कवि थ्व आन्दोलनय् सक्रिय जुयाच्वंगु दइ, तर वहे छेँया कला मस्त गुपिं साहित्य प्रति खास हे रुचि मदुपिंत नेवाः आन्दोलनं मथिल। जुइमाःगु छु ले धाःसा नेवाःतय्गु राजनीतिक अधिकारया निंतिं ल्वायेगु साधन मध्ये छगू नेपालभाषा व थ्व भासां सिर्जना याइगु साहित्य जुइमाःगु खः। नेपालभाषा प्रचारया निंतिं नेवाः आन्दोलन मखुकि नेवाः आन्दोलनया निंतिं भाषा झीगु माध्यम जूगु खःसा नेवाःतय्सं याःगु नेपालभाषा आन्दोलन यक्व न्ह्यःने लात जुइ।
आन्दोलनया मागया विकास धइगु मानव समाजया चेतना व विकास नाप नं स्वाना च्वनी। उगु ईया माग धयागु हे नेवाः न्ह्यलुवातसें थुइकूगु नेवारी मखु नेपालभाषा धायेमाःगु, विद्यालयय् मातृभाषां ब्वने दयेमाःगु मागय् सिमित जुल। जब २०२२ सालय् रेडियो नेपालं न्यागू मिनेटया नेपालभाषां बियाच्वंगु बुखँ दिकाबिल उकिया विरोधय् तःजिगु भाषा आन्दोलन जुल। उबलय् नं झीगु माग धइगु रेडियो नेपालं बियाच्वंगु नेपालभाषाया बुखँ व जीवन दबू कार्यक्रम रेडियो नेपालय् दयाच्वनेमाः धइगु खः ।

सायद उबलय् रेडियो नेपालं न्यागू मिनेटया बुखँ बिउगु नं झीगु निंतिं राज्यं पहिचानयात स्वीकार याःगु कथं तःधं जुल। थौं वया थ्व माग खास हे महत्वया मखये धुंकल ।

२०३६ सालय् वया तिनि झीगु मागयात राजनीतिक अधिकार नाप स्वाये सल। अले धया फुक्क भाषायात समान अधिकार दयेमाः। तर गुकथं ब्याख्या व विश्लेषण मदु। नेपाल संवत्यात राष्ट्रिय मान्यता दयेमाः धया। तर नेपाल संवत् छ्यलेगु सन्दर्भय् अझं अध्ययन अनुसन्धान याये मानि धकाः झीसं धयाच्वना। अझ छपला न्ह्याःवना ब्यापक प्रयोगया रुपय् इस्वी संवतयात छ्यला नेपाल संवत् इस्वी संवतय् हे इन्कर्पोरेट यायेगु बिचाः बियाच्वना। तर संवत्या आन्दोलनं नेपालभाषा आन्दोलनया दायरा तब्याका नेपालभाषाया नेवाः आन्दोलनयात नेपालभाषाया साहित्यकारतय्गु घेरां पिनेहःगुयात धाःसा स्वीकार यायेमाः ।

अथे धकाः थुकिं हे सन्तोष काये थाय् मदु। थौं नेवाःतय्गु माग धइगु नेवारी मखु नेपालभाषा, रेडियो नेपालय् नेपालभाषाया बुखँ बीमाःगु मागय् जक सिमित जुयाच्वंगु मदु। न त प्रज्ञाप्रतिष्ठानं नेवाः भाय्या सफू नं छापे याना बीमाः धइगु मागय् हे लिकुनाच्वंगु दु। थौं फुक्क नेवाःतय्त कःघाये फइगु नेवाः राज्यया राजनीतिक माग नेवाःतय्सं सः तये सःगु दु। माग जक तयां मगाः काये फयेकेत झी हे बल्लाहे माः ।

More Stories Like this