आःया संविधानय् राजनैतिक अग्राधिकार दयेमाः

नरेशवीर शाक्य

क्वःछिनातःगु इलय् संविधान च्वयेगु ज्या क्वचाइगु खःकि मखु धयागु उत्सुकता आम नेपाःमितय् दुने ब्वलनाच्वंगु दु। क्वःछिनातःगु ई दुने संविधान च्वयेगु ज्या क्वमचाल धाःसा मुलुकय् गज्याःगु संकट ब्वलनीगु खः थ्व अनुमानया विषय तिनि। संविधानसभाया थ्व अधिवेशन शुरु जुसांनिसें छकः जक हे नं च्वनेफुगु मदुनि। संविधानसभाय् पारित जुइमाःगु देय्या आर्थिक बर्षया बजेट थौं तकं पारित याये मफुगु कारणं देशय् प्रशासनिक संकट वइगु निश्चित जुयाच्वनेधुंकूगु दु। मेखे देय्या दकलय् अप्वः सभासद् दुगु राजनैतिक पार्टी थःगु नेतृत्वय् सरकार गठन यायेत वर्तमान सत्तारुढ शक्तियात सत्ता त्वःती धकाः आन्दोलन न्ह्याकाच्वंगु दु। थ्व कारणं क्वःछिनातःगु ई दुने संविधान च्वयेगु ज्या क्वचाइ मखु धकाः धायेगु याःसां संविधान च्वयेत दयेकातःगु थीथी समितिं ज्या याना हे च्वंगु कारणं क्वःछिनातःगु इलय् हे संविधान च्वयेगु ज्या क्वचायाः निर्धारित इलय् हे संविधानया घोषणा जुइगु आशावादी खँ नं पिदनाच्वंगु दु। तर मू खँ छु धायेबलय् थ्व संविधान आम जनताया चाहनाकथं पिदनीगु खः कि संविधान पिहां वयेवं हे खारेजीया निंतिं आन्दोलन न्ह्याके मालीगु खः थ्व चिन्ताया विषय जुयाच्वंगु दु ।

आः निर्माण जुइगु संविधानं देय्या प्रशासकीय प्रणालीयात हे हिलाः संघीय राज्य निर्माण यानाः संघात्मक लोकतान्त्रिक संघ निर्माण जुइगु खः। थुकी अधिकार प्रत्यायोजन निसें कयाः संघीयतायात प्रभावित याइगु अनेक अधिकारया खँ संविधान हे किटान यानाः आदिवासी जनजातितय्गु अधिकारयात संविधानं प्रत्याभूत जुइमाःगु माग आम जनताया खः। न्हापा थें हे केन्द्रिकृत शासनयात आः संघ स्वीकार याइ मखु। संघया दुने जातिया बाहुल्यताया लिधंसाय् थःपिनि भाषा, जाति, संस्कृतिया पहिचानयात सुरक्षण यायेगु ज्या जुइ ।

आःया संविधानय् राजनैतिक अग्राधिकारया खँ नं चर्चाय् दु। राजनैतिक अग्राधिकारया ब्याख्या नं आः ब्यापकरुपं जुइमाःगु खनेदु। संघ निर्माण जुइधुंकाः हरेक जातिया मनूतय्गु ध्यान थःपिनि संघया विकास अले अनया मनूतय्गु अधिकार स्थापित यायेगु खँय् केन्द्रित जुइमाः। आःया परिवेशय् थें सकलें मनूत राजधानीया नामय् स्वनिगः दुने केन्द्रित जुइगु मखुसें थःथःपिनि लागाया विकासया निंतिं एकाग्र जुइमाः। संघ दुने छु जातिया मनूतय्गु बाहुल्यता दु राजनैतिक अग्राधिकार नं थुमित हे दयेमाः। नेपालमण्डलया सवालय् नेवाः स्वायत्त राज्य निर्माण लिपा थनया राजनैतिक अग्राधिकार सम्पूर्ण रुपं देय् दुने वा पिनेया नेवाःतय्त जक दयेमाः। थनया सत्ता न्ह्याकीपिं, चुनावय् उम्मेदवार व मतदाता जुइपिं केवल नेवाःत जक हे जुइमाः। संघीय नेवाः स्वायत्त राज्य दुनेया सत्ता संचालनया निंतिं उम्मेदवार (सभासद्) जुइपिं देय्या न्ह्यागु हे कुनाय् च्वनाच्वंपिं नं जुइफु अले थुकथं हे न्ह्याथाय् च्वंपिं नेवाः मतदातातय्सं थःपिनि उम्मेदवारयात थःपिनिगु हे थासय् च्वनाः मतदान याये दइगु प्रावधान दयेमाः। नेपाल मण्डल नेवाःतय्सं न्हापांनिसें हे वसोवास याना वयाच्वंगु लागा खः। तर थन राजधानीया नामय् देय्न्यंकंया मनूत बसोवास याः वयेधुंकूगु कारणं पिनें वःपिं मनूतय्गु ल्याः अप्वः जुयाः थनया आदिवासीतय्गु ल्याः अल्पमतय् लाःगु खँ नेपाः सरकारया तथ्यांकं हे क्यनातयेधुंकूगु दु। थुकथं पिनें वसोवास याः वयाच्वंपिं मेमेगु जातिया मनूतय्त मताधिकार बियाः मतदान याकेगु वा स्थानीय मनूतय्गु उम्मेदवारीं छुं सकारात्मक लिच्वः पिदनी मखु। थःपिनिगु राजनैतिक अधिकार सुरक्षित यायेगु निंतिं हरेक जातिया मनूतय्सं थ्व पद्धतियात नाला कायेमाःगु अपरिहार्य खः।
नेपालमण्डल दुने पिनें वसोवास याः वयाच्वंपिं मनूतय्गु मेगु छुं नं अधिकारय् कटौती जुइ मखु। नेपालमण्डल दुने थनया नियम कानून कथं दस्तुर पुलाः थःपिनिगु ब्यापार ब्यवसाय, बसोवास यायेत छुं कथं नं समस्या जुइ मखु तर प्रशासन दुने पूर्णरुपं नेवाःतय्गु हे जक सहभागिता जुइगु व नीति निर्माणया ज्याय् आदिवासी जनजातितय्गु प्रमुख भूमिका दइगु खँया प्रत्याभूति धाःसा संविधानं यायेमाः ।

देय्या बहुसंख्यक आदिवासी जनजातितय्गु समस्या राज्यया नीति निर्माण यायेगु थासय् तक थःपिनि पहुँच मदुगु कारणं थःपिनि जातिया विकास याये मफयाच्वंगु खः। थःपिनिगु भाषा, जाति, संस्कृतिया संरक्षण मजुयाः जातीय अस्तित्व हे लोप जुया वनीगु स्थितिइ थ्यनाच्वंगु खः। थ्व स्थितिया अन्त्यया निंतिं हरेक आदिवासीजातिया बाहुल्यता दुगु थासय् जातीय स्वायत्त राज्य निर्माण जुइमाःगु व अन राजनैतिक अग्राधिकार सुरक्षित जुइमाःगु खँय् सकलें छप्पँ जुइमाःगु आवश्यकता दु। लिम्वुवान क्षेत्रय् सुं गैर लिम्बुत राज्यसत्ताय् च्वनाः नीति निर्माणया ज्या जुइगु खःसा न्हापाया राज्य पद्धति व आः न्हू नेपाःया राज्य पद्धतिइ छुं फरक दइ मखु ।

आःया हरेक संघीयता दुने विविध जातिया मनूतय्गु बसोवास दइगु निश्चित खः। गनं अल्पमत जुइसा गनं छुं भचा अप्वः जुइगु सम्भावना दइ। छुं नं संघ दुने अल्पमतया अधिकार प्राप्ती स्वयां थःपिनिगु राज्य दुने पूर्ण अधिकार काये दइगु खँय् सकलें गम्भीर जुइमाः। देय्या न्ह्यागु कुनाय् च्वंम्ह मनू थःगु राज्य दुनेया सत्ताय् उच्चस्थानय् थ्यंके फइगु सम्भावना दइगु खँयात बिचाः मयासे छम्ह नेवाः मगर राज्य दुने अल्पमतया अधिकार कयाच्वनेगु अले उगु राज्यया सत्ताय् थ्यंकेफइगु म्हगस नं म्हंके फइ मखु। उकिं सकल आदिवासी जनजातितय्गु थःपिनिगु राज्यय् राजनैतिक अग्राधिकार स्थापना मयाःतले थःपिनिगु भविष्य सुरक्षित मजुइगु खँय् सकसिनं ध्यान बीमाःगु आवश्यकता दु ।

देशय् आः नं छगू जातिया मनूतय्गु बाहुल्यताय् सत्ता न्ह्यानाच्वंगु दु। ततःधंगु राजनैतिक पार्टीतय्गु दुने नं थुमिगु हे बाहुल्यता दु। यदि राजनैतिक अग्राधिकार संघीयता दुने मंत धाःसा न्ह्याबलें छगू हे जातिया मनूतय्सं फुक्कं जातिया मनूतय्त राज यानाच्वनीगु खँय् गम्भीर जुयाः ध्यान बीमाःगु आवश्यकता दु। केवल संघीयता जातिया नामं जक निर्माण जुइगु अले अन ममेगु जातियापिं मनूतय्सं नं सत्ता न्ह्याके खनीगु व राज्यया नीति निर्माण याइगु खःसा न्हू नेपाःया छुं अर्थ दइ मखु ।

More Stories Like this