नेपाल सवत् व राष्ट्रिय विभूति शंखधर साख्वाः

अमर प्रसाद जोशी

शंखधर साख्वाः नेपाल संवतय्या प्रवर्तक रुपय् लोकह्वाःगु नामं प्रसिद्ध जू। वय्कः नेपाःया आदिवासी नेवाः जाति समुदाय व संगतय् भेले पुनाच्वंम्ह व्यक्ति खः। प्रचलित धापू कथं वय्कःया छेँ येँ मरुत्वाः या मरुसतःया इलाछेँपाखे धइगु सीदु। वय्कःया वंशय् थौंकन्हय् सु सु दु? थ्व फुक्क अनुसन्धानया विषय जूगु दु ।

नेपालय् चले जुयाच्वंगु थीथी संवत् गथेकि कलिगत संवत्, शक संवत्, विक्रम संवत्, इस्वी संवत् मध्ये नेपाल संवत्या विशेष महत्व दु। थ्व संवत थौं सिबें झिंछसः व निइगुदँ अर्थात ९३६ दँ न्ह्यः कार्तिक शुक्ल प्रतिपदा (म्हपुजा)या न्हिनिसें शुरु जूगु खः। नेपाल संवत् शुरु जुइ न्ह्यः उगु इलय् प्रतिपदाया न्हि न्हूगु संवत् थालनी जुइगु परम्परा कथं उगु हे तिथिइ पुलांगु संवत्या थासय् न्हूगु संवत् 'नेपाल संवत् १' या शुरुवात जूगु खः। शंखधर साख्वालं उगु इलय्या स्वनिगःया स्वंगूलिं शहरया सकल जनताया ऋण मुक्त यानाः थःगु हे मातृभूमिया नामय् 'नेपाल संवत्' थ्व संवत् प्रचलनय् हःगु खः। थुकथंया संवत् प्रचलनय् हयेगु ज्या जुजुपिंपाखें जक संभव जूगुलिइ छम्ह साधारण व्यापारी कर्मशील, दयावान नेपाःया भूमिइ जन्म जुयादीम्ह नागरिकं थुकथंया संवत् प्रचलन हयेगु साहसी ज्याय् अग्रसर जुयाः महान कीर्ति तयाः अमर जुयावन ।

शंखधर साख्वालं संवत् प्रचलनय् हःगु इलय् नेपालय् राघवदेव ठकुरीया शासनकालया जुयाच्वंगु खः। सूर्यवंशी जुजु मानदेवया स्वम्ह कायपिं मध्ये दकलय् तःधिकःम्ह काय राघवदेवं येँय् राज्य चले यानाच्वंगु खः। उकथं हे माहिलाम्ह काय जयदेवं यलय् व चिधिकम्ह काय आनन्ददेवं ख्वपय् राज्य चले यानाच्वंगु खः। थुकथं स्वम्ह दाजुकिजापिं समकालीन जुजु जुयाः राज्य यानाच्वंगु खः।
उगु इलय् ख्वपय् राजदरबारया विद्वान राजज्योतिष सिद्धिवन्तं यक्व दँ मेहनत व परिश्रमं सुवर्ण मूहर्त (शुभसाइत) लुइकाः फलाना दिनय् फलाना ईया शुभ मुहर्तय् येँया विष्णुमति खुसि सिथय् भद्रमति खुसिया दोभानय् लखुतीर्थय् सुवर्णामति खुसिपाखें चुइका हःगु फि लखुतीर्थय् जम्मा जूगु फि हल धाःसा प्यन्हु लिपा उगु फि फुक्कं लुँइ हिलीगु सुवर्ण योगया शास्त्रोक्ता खँ उगु ईया ख्वपया जुजु आनन्ददेव समक्ष जाहेर बिन्ति याःगु जुयाच्वन।
थुकथं राजज्योतिषया सल्लाहकथं उगु शुभ मुर्हतया ई लाकाः जुजुं प्यम्ह ज्यामितय्त उगु फि कायेकेत येँ नगरया विष्णुमति खुसि सिथय् लखुतीर्थ छ्वःगु जुयाच्वन। ज्यामित नं जुजुया आज्ञा कथं चान्हसिया शुभ साइतय् लखुतीर्थ फि लिकयाः लिहां वयाः येँ मरु त्वालय् च्वंगु छ्वासपाः पारी (लुँकु फल्चाय्) दिकाः छुँ ई झासु लनाच्वंगु इलय् अन छु मनूतसें खनाः थुलि चान्हय् फि हःगुया हुनित न्यनेकने याःबलय् ज्यामितसें ख्वपया जुजु आनन्ददेवया राजोज्ञा कथं शुभ साइत लाकाः फि कायेके हःगु खँ धाल। थुकथं मध्य चान्हय् ख्वपंनिसें लखुतीर्थ थ्यंक फि कायेके हःगुया छुं रहस्य दयेमाः धइगु बिचाः यानाः उपिं ज्यामितसें हःगु फि भारी थःपिंत नं माःगु व ज्यामि मदयेक हय् मफुगलिं ज्यामितय्त अनेक लोभ लालच क्यनाः हयेका माने यानाः नकेत्वंके यानाः धाःकथंया ज्याला बियाः उगु फि थःगु छेँय् प्वंकेबिल। व मेगु फि कयाः हुं धकाः अर्‍हे यानाः सत्कार यानाः लित छ्वयाबिल ।

फि न्याःम्ह मनू शंखधर साख्वाः ज्ञानी व खुबि दुम्ह विशेष व्यक्ति खः। ज्यामितसें निक्वःगु खुसिइ शुभ-साइतय् वने धंुकूगु इलय् लखुतीर्थय् हानं फी लिकयाः उगु इलय् हे ख्वप दरवार थ्यंकूगु जुयाच्वन। दरवारय् प्यन्हु लिपा राजज्योतिषया धापूकथं उगु फि लुँइ महिउगु खंकाः जुजु ज्योतिष नाप तसकं तं चाल व ज्योतिषं नं उगु शास्त्र च्याकाबिल। लिपा ज्यामितय्के न्यनेकने यानाः स्वःबलय् उगु फि शुभ-साइतया मजुसें मेगु ईया फि जूवंगुलिं उकथं जूवंगु सिकल ।

थुखे कान्तिपुरय् शंखधर साख्वाःया छेँय् मुंकातःगु फि प्यन्हु लिपा फुक्कं चट्टानया धू नापं ल्वाकज्याःगु लुँइ हिलाच्वंगु खनेदत। शंखधर साख्वाः व खनाः तसकं लय्तासें ल्वाकज्याःगु चट्टानया धू-प्रशोधन यानाः लुँ सकतां मुंकल। लिपा आपाः धन सम्पत्ति दसेंलि उगु सम्पत्तिपाखें देय् व जनताया हित, कल्याण जुइगु, पुण्य ज्याय् दत्तचित्त जुयाः खर्च यायेमाली धकाः मनंतुसें गण्यमान्य भद्रभलादमी, पण्डित नाप सहलह ब्याकाः देशय् साहु महाजन व जमिन्दारपिनिगु ऋणया भार कःघानाच्वंपि दुःखी दरिद्र फुकसिगु हित जुइगु ज्याय् ऋणमोचन यानाः देय्या हे नामय् न्हूगु संवत् प्रचलनय् हयेगु दृढ निश्चय यात ।

उगु ईया प्रचलित नियम कथं थःके दुगु सम्पत्तिया स्वंगू खण्डया छगू खण्ड राजस्व पुलेमाःगु कथं उगु राजस्व पुलाः प्रचलित शक संवत्या थासय् जुजु राघवदेवयाके स्वीकृति कयाः सम्वत्सर 'नेपाल संवत्' प्रचलनय् हःगु खः।
थुकथं शंखधर साख्वाःया उदारता, महान व्यक्तित्वयात फुकसिया न्ह्यःने म्हसीकेया निंतिं वि.सं. २०५६ साल मंसीर २ गते तत्कालीन अन्तरिम सरकारया प्रधानमन्त्री कृष्णप्रसाद भट्टराईज्युया मन्त्रिपरिषद्पाखें शंखधर साख्वाःजुयात राष्ट्रिय विभूति घोषणा यात। थुकथं शंखधर साख्वाः नाप सम्बन्धित जनश्रुटी साहित्यिक तथा पुरातात्विक खँयात अध्ययन याना तुलनात्मक रुपय् अनुसन्धानया निंतिं विद्वानपिंके दुनुगलं निसें इनाप याःगु दु। नेपाल संवत्या प्रवर्तक शंखधर साख्वाःयात राष्ट्रिय विभूति घोषणा याःगु मिति २०५६ साल लुमंकेबलय् थौं सिबें गुदँ फुना झिदँ क्यनेबलय् तक नं राज्यपक्षपाखें थुकिया मूल्य व मान्यतायात छुं ध्यान मबिउसे उचित पलाः मल्ह्वंगु खनेदु। अतः थ्व संवत् छुं नं विदेश मुलुकपाखें दुहां वःगु मखुसें थःगु हे मौलिक संवत् जूगुलिं थौं मुलुक लोकतान्त्रिक व गणतन्त्रय् दुहां वनेधुंकूगु सन्दर्भय् थ्व नेपाल संवत्यात देय् दुने व्यवहारय् परिचलालन याये फयेकेमाःगु नितान्त आवश्यक खनेदु ।

नेपालय् स्थापित 'नेवाः महागुथि नेपा' नांया संस्थां सुनां नं आँटे मयागु अनुसन्धान याकेगु ज्याया जिम्मा कःघासें 'शंखधर साख्वाः अनुसन्धान व्यवस्थापन समिति' नीस्वनाः नेपाःया लोकंह्वाःपि इतिहासविद्, पुरातात्विकविद्, विद्वान वर्गतय्त दुनुगलंनिसें इनाप यासे आकर्षक सिरपा लःल्हायेगु नापं छुं पत्रपत्रिकाय् इलय् ब्यलय् विज्ञापन पिथनागु कथं प्यम्ह विज्ञपिंपाखें उगु अनुसन्धान 'नेवाः महागुथि नेपाः'या जिम्माय् पेस जूकथं तयातःगु जुल। उगु अनुसन्धान श्रोत 'नेवाः महागुथि नेपाः' अन्तर्गत मुल्यांकन कमितिया दुजःपिं स्वम्ह वरिष्ठ इतिहासविद् सांस्कृतिक पुरातात्विक वय्कःपिं छसिनिसें १) डा. सुन्दर कृष्ण जोशी, २) डा. साफल्य अमात्य, ३) डा. काशिनाथ तमोट विद्वान अनुसन्धानकर्तापिंत छगू मुँज्याय् सिरपाः व दसिपौ लःल्हायेगु ज्या क्वःचाःगु खः। सिरपाः कयादीपिं छसिकथं न्हाप भुवनलाल प्रधानज्यूयात २५ द्वः, लिउ ज्यापु पञ्चयात १५ द्वः, लियांलिउ बुद्धाचार्य शाक्ययात १० द्वः व हःपा मय्जु सौभाग्य प्रधानाङ्ग यात ७ द्वः सहित हनापौ लः ल्हाःगु खः।
शंखधर साख्वाः सम्बन्धित नेपाःया थीथी थासय् छुं नं छुं वय्कःया नामं शंखधर सतक व ऋण तथा वचत संस्थां, झ्वाता, शंखधर पार्क, हुलाक टिकट पिथना आदि प्रचलनय् हःगु न्यनेदु। थुकथं साख्वाःया साहसीपूर्ण पलाः व योगदानयात कदर यानाः वय्कः प्रति सम्मान यायेगु झी सकलया दायित्व नितान्त आवश्यक जू ।

नेपाल संवत् पक्षधर जातीय समुदाय नेवाः जातिं थ्व विषलय् दँय् छक्वः जकसां न्हूगु दँय् भिंतुना कालबिल याना देन्यंक 'नेपाल संवत् राष्ट्रिय संवत्' धकाः नारा बियाः दबावमुलक र्‍याली पिदना प्रदर्शन जक जूगुली थुकियात जनस्तरं हे देन्यंक व्यापक प्रचार प्रचार जुयाः राज्यसत्तापाखे राष्ट्रिय दिवसया रुपय् हनाः नेपाल संवत्या क्यालेण्डरय् तयाः प्रचलनय् हयाः परिचालन याये फयेकेमाःगु नितान्त आवश्यक खः ।

नेपाल संवत्यात राष्ट्रिय संवत् घोषणा यायेमाः धकाः ताः ईनिसें नेवाः आन्दोलनरत न्ह्यलुवातय्सं न्ह्याका वयाच्वंगु आन्दोलन लोकतान्त्रिक आन्दोलन लिपा गठन जूगु गणतान्त्रिक सरकारं औपचारिक मान्यता बियाः वंगु ने.सं. ११२८ कौलागा ११(२०६५ कार्तिक ८ गते शुक्रवाः) कुन्हु वैधानिक रुपं जनभावनायात कदर यासें न्हापांगु गणतान्त्रिक सरकारया शुक्रवाः च्वंगु मन्त्रिपरिषद्या बैठकं नेपाल संवत् सरह मान्यता बीगु निर्णय याःगु खः। थ्व निर्णय छगू क्रान्तिकारी ज्या खः ।

सरकारपाखें याःगु थ्व निर्णय सार्वजनिक जुइ सातकि नेपाःया संवत् आन्दोलनकारीतय्सं उकियात लसकुस यासें थीथी थासय् दीपावली व जुलुस पिकायेगु ज्या नं याःगु खः। अले थीथी खलः पुचतय्सं उकियात लसकुस यासें वक्तव्य पिकया थुगु घोषणाया लागि सरकारयात सुभाय् देछागु खः। अले देशय् वगु राजनीतिक हिउपाः छगु उपलब्धि खः धाःगु दु ।

नेपाल संवत् व इश्वी संवत्या नापं नापं नेपाल संवत्यात नं छ्यलायंकेगु ज्या जुइमाः धइगु धारणा खः। आ तुरुन्त थ्व ज्या मेपिंसं मयाःसां मन्त्रिपरिषदय् 'नेपाल संवत् राष्ट्रिय संवत्' धकाः निर्णय यानावंपिं प्रधानमन्त्री निसें मन्त्रीतय्सं नी थ्व संवत् छ्यलेमाःगु अनिवार्य खः। राष्ट्रिय संचार माध्यमय् नं अनिवार्य रुपं नेपाल संवत् छ्यलेमाःगु व राष्ट्र बैंक पिकाइगु भ्वंया नोटया लिसें सिक्काय् नं नेपाल संवत् अंकित यायेमाःगु खः। नेपाल संवत् लिसें नेवाः समाजया संस्कृति रीतिरिवाज लिसें परम्परागत नाप स्वापू दुगुलिं थुकियात व्यवहारिक व व्यवस्थित यानाः व्यापक रुपं प्रचार प्रसार यायेमाःगु आवश्यक दु ।

राष्ट्रिय विभूति शंखधर साख्वाःया नामं जनस्तर नीस्वनातःगु शंखधर साख्वाः सिरपाः थिमिया चपाचो धाःगु थासय् छगू ज्याझ्वःया दथुइ 'गोरखापत्र' न्हिपौ नं नेपाल संवत् व संस्कृतियात ताः इलंनिसें मदिक प्रचार प्रसार यानाच्वंगु संचार माध्यमयात कदर यासें गोरखापत्र संस्थानया कार्यकारी अध्यक्ष ओम शर्मायात सिरपाः कथं १०,००१/- तका द्वः सिरपाः व दसिपौ लःल्हाना बिउगु खँ प्रचारय् वःगु खः ।

थुकथं हे नेपाल संवत् ११२८ या इमेज सिरपाः नेपाल संवत्या प्रचार प्रसारय् ग्वाहालि याना वयाच्वंगु 'नेपाल समाचारपत्र' न्हिपौयात नं उगु ज्याया कदर स्वरुप वंगु न्हूदँ कुन्हु जूगु साँस्कृतिक ज्याझ्वलय् लःल्हाःगु खः। अथे हे 'देशय् मरु झ्याः' वाःपतिं नं साख्वाः सम्बन्धित लेख निरन्तर पिथनेगु ज्याय् सहयोग यानादीगुलिं उकिया सम्पादक भाजु प्रदिपमान श्रेष्ठजुयात यक्व यक्व सुभाय् देछाना च्वनागु जुल ।

नेपाल संवत्या प्रणेता शंखधर साख्वाःया लुमन्तिइ शंखधर दिवसया लसताय् ने.सं. ११२९ कछलाथ्व कुन्हु गणतान्त्रिक नेपाःया हनेबहम्ह राष्ट्रपति डा. रामवरण यादव राष्ट्रपति ज्याकुथी (शीतल निवास) मार्फत ग्वसाः ग्वःगु तुच्चा मुँज्याय् नेपाल संवत्यात (वि.सं. २०५६) साल शंखधर साख्वाःयात तत्कालिन हनेबहम्ह प्रधानमन्त्री कृष्णप्रसाद भट्टराई नं राष्ट्रिय विभूति घोषणा यायेवं उगु घोषणा याःगु दिनयात उच्च सम्मान बीकथं हे थःपिसं थुगु तुच्चाया ज्याझ्वः ग्वसाः ग्वयागु खः धकाः थःगु बिचाः कनादिल।
अथे हे नेपालभाषा प्रजातान्त्रिक खलःपाखें शखंधर साख्वाःयात राष्ट्रिय विभूति घोषणा याःगु दिंयात शंखधर दिवस कथं हनेगु निर्णय यासें सकसितं शंखधर दिवस हनेत इनाप याःगु खः ।

नेपाल संवत्या मौलिकता व थुकिया विशेषता धइगु थ्व संवत्या नां हे नेपाल संवत् खः। गुगु संवत् नेपाः देया नामं न्ह्यानावयाच्वंगु खः। मेगु थुकिया महत्व छु ले धायेबलय् नेपाली समाज व नेपाल संवत् कःघानातःगु तिथि कथं हे नेपाःमितय् संस्कृति व संस्कार चले जुयाच्वंगु खः।
राष्ट्रिय विभूति शंखधर साख्वाःया जीवनी ब्वनेकुथीया पाठ्यक्रमय् दुथ्याकेमाःगु खँयात झी सकसिन सरकारयात जोड यायेमाःगु आवश्यक खनेदु ।

More Stories Like this