विराट गुथिया भाषिक व जातीय आन्दोलन छपुलु

लोकेन्द्र वज्राचार्य्

वइगु नेसं ११२९ कौलाथ्व द्वादशी व त्रयोदशी अर्थात विसं २०६६ असोज १५ व १६ गते विराट नेपालभाषा साहित्य सम्मेलन गुथि पीच्यादँ बुदिं हनीगु जूगु दु। पीच्यादँया पीच्याक्वःगु साहित्य सम्मेलन ख्वपया याछेँ त्वालय् जुइगु जुल। बुदिंया लसताय् गुथिं ई ल्वयेक ल्ह्वनाच्वंगु आन्दोलित पलाःत मध्ये भाषिक व जातीय समानताया आन्दोलन च्वछायेबह जू धइगु खँ इलं क्यनाच्वंगुलिं थ्व खँया छुं चर्चा यायेगु च्वसुया कुतः खः ।

गुथिया पीच्यादँया ताःहाकःगु यात्राय् यक्व थथ्याःक्वथ्याः पार याःगु इतिहास छकः पुइकाः स्वयेगु सान्दर्भिक तायेका। नेसं १०८० या असहज राजनैतिक परिस्थितिया उपज कथं पलिस्था जूगु साहित्यिक संस्था खःथ्व। नेपाःमिया मौलिक हक व अधिकार, मानवाधिकार कुण्ठित यानाः राजनैतिक लागाय् जक मखु जातीयता, भाषा व संस्कृति थेंज्याःगु संवेदनशील लागाय् दमन तीव्र रुपं न्ह्याकेवं देय् दुने राजनैतिक व साहित्यिक गतिविधि प्रायः शुन्य अवस्थाय् ख्वपया जागृत व प्रगतिशील, चेतनशील छथ्वः ल्याय्म्ह पुचलं नेवाः भाषा व साहित्यया माध्यमं जनतायात न्यंकेगु व विद्वानपिंपाखें देय्या गतिविधियात यथार्थ रुपं जनतायात थुइका बीगु राजनैतिक दलत पिब्वयेगु साहस याये मफुगु इलय् छगू संगठन यायेगु तातुनाः ख्वप लागा दुनेया थीथी संघसंस्थाया ब्वनाय् सहलह ब्याःकथं नेसं १०८२ या द्वादशी व त्रयोदशी निन्हुयंकं नासमना त्वालय् संयुक्त विराट नेपालभाषा साहित्य सम्मेलन नां छुनाः पंचायती सरकारया निर्मम दमन वावजूद सफलतापूर्वक सम्मेलन यात। जनताया ग्वाहालि व अपार जनसहभागिता खनाः अभिप्रेरित जुल। निरंकुश शासनयात हाथ्याया रुपय् प्रस्तुत जुलसा थःगु मांभासं न्यनेगु व कनेगु मनसाय लुदंका बिउगुलिं हे थ्व सम्मेलनं निरन्तरता काल। विराट गुथिया दबुलिं प्रगतिशील जनपक्षीय साहित्य व सांस्कृतिक जक मखु भाषिक, जातीय व राजनैतिक चेतना जागृत याःगु दु। खास यानाः प्रगतिशील जनपक्षीय साहित्य, भाषिक, जातीय व संस्कृतिया समानताया लागाय् निर्वाह यानाच्वंगु भूमिका फुकस्यां मुक्त कण्ठं सर्‍हाहना व प्रशंसा यानाच्वंगु हे जुल। विराट गुथि प्रगतिशील जनपक्षीय साहित्यया गौरव व श्रद्धाया शिखर खःसा भाषिक जातीय लागाया अति बांलाःगु पलाः नं खः। प्रगतिशील जनपक्षीय साहित्यया उद्घोष याःगु दकलय् न्हापांगु साहित्यिक संस्था खःसा भाषिक व जातीय समानताया नारा उद्घोष यानाः आन्दोलनय् पिब्वःगु संस्था नं खः धकाः नुगः तफाः यानाः धायेफु। नेपालभाषा साहित्यया लागाय् विराट गुथिं समाजया धात्थेंया सजग व आत्मा थेंज्याःपिं बाबांलाःपिं च्वमि व स्थापित साहित्यकारया म्हसीका म्हिगःनिसें थौंतकया निरन्तर न्ह्यानाच्वंगु गुथिया दबुलिं बियाच्वंगु तथ्य नापं विमुख जुइ फइ मखु। उकिं साहित्यया समुद्रय् गुथिं यक्व लबुत थनेधुंकूगु दु। नापनापं देय् दुनेया उपेक्षित भाषा व जातीय समानताया नितिं प्यंगूत्या दशकनिसें आन्दोलित जुयाः निरन्तर संघर्ष याना वयाच्वंगु न्हापांगु साहित्यिक संस्था नं खः धकाः वाःमचाःगु कारण खः, राजनैतिक दल मखुसें साहित्यिक संस्था जक जुया जुइफु। थ्वहे खः विडम्बना, विराट गुथिया निंतिं। अग्रगामी हिउपाः व रुपान्तरणया प्रतिबद्धता उगु ईयात गुगु ई विसं २०२२ सालय् पंचायती एकदलीय सरकार नियन्त्रित रेडियो नेपालं लोकप्रिय नेवाः ज्याझ्वः 'जीवन दबू' यात विस्थापित याना बिल। प्रगतिशील जनपक्षीय साहित्य विकास व उत्थान यायेगु देय्या सम्पूर्ण उपेक्षित भाषाया समानताया निंतिं संघर्ष यायेगु आजु क्वःछिनाः 'जातीय स्वतन्त्रतायात क्वत्यलाः राष्ट्रया उत्थान जुइ फइ मखु' धइगु स्पष्ट प्रगतिशील नारा क्वःछिनाः एकदलीय पंचायती सरकारया निर्मम दमनया बाबजुद थीथी ज्याझ्वः ज्वनाः रणभूमिइ कुहां वल। वास्तवय् एकदलीय पंचायती राज्य व्यवस्थां कयाच्वंगु छगू भाषा, छगू जाति, छगू धर्म व छगू भेषया एकाधिकारवादी विभेदपूर्ण नीतिया विरोधय् सामूहिक अभिव्यक्ति जक मखु सकारात्मक नं खः धइगु प्रमाणित जूगु दु - थ्व इलय्।

जातीय आन्दोलनया बारे नेपाःया इतिहास पुइकाः स्वयेगु
सान्दर्भिक जुइ। जिं थूकथं नेपाःया उत्पीडित जनजातियात एकताबद्ध यानाः जातीय समस्या हल यायेत जातीय अवधारणा प्रस्तुत याःम्ह कम्युनिष्ट नेता पुष्पलाल श्रेष्ठजु धकाः न्ह्यथनातःसां तबि साम्प्रदायिक भावना जुल धइगु द्वपं फयेमाःगु अवस्थां यानाः थ्व खँ तुसुना वन धइगु दु। अथे हे विसं १७९३ स तामाङ्गतय्सं याःगु जातीय मुक्ति आन्दोलन, पूर्वय् बाहुन क्षेत्रीतय्गु विरुद्ध किराँती आन्दोलन, लखन थापामगरया नेतृत्वय् राणा शासनया विरुद्धया हिंसात्मक वा अहिंसात्मक विद्रोहं छु स्पष्ट याः धाःसा जातीय आन्दोलन इलय् ब्यलय् निरन्तर जुयाच्वंगु दुसां शासकतय्गु निर्ममतापूर्वक दमनया कारणं जातीय आन्दोलनं सफलता काये मफु। प्यंगूत्या दशक न्ह्यवंनिसें गुथिं ल्ह्वनाच्वंगु सघर्षरत पलाःया इतिहास गनं मदु। विडम्वना राजनैतिक दल मखुसें थ्व मुक्कं नेवाः भाय्या साहित्यिक संस्थाया कारणं थथे जूगु खः धकाः अःपुक धायेफु। गुथिया थ्वहे नारा शायद राजनैतिक दलया जूगु जूसा इतिहासया प्रत्येक पाना जाल जुइ। उकिं छुं नं राजनैतिक दलनाप आवद्ध मजुसे भाषिक व जातीयताया सवालय् प्रगतिवादी नारा न्ह्यब्वयाः गुथिं राजनीति याःगु हे ठहर जू ।

गुथिया थ्व नारां नेवाः जाति गुलि उदार भावनां ओतप्रोत जू धइगु छर्लङ्ग जू। संकुचित मनोभावयात अलग तयाः केवल थःगु जक भाषा जातिया समानताया लागिं जक मखुसें देय् व राष्ट्र विकासया निंतिं देय्या फुक्क उत्पीडित भाषाभाषी व जनजातिया हक अधिकार व समान अवसरया निंतिं उदारभावं आन्दोलनरत साहित्यिक संस्था खः। शायद उगु इलय् गुथिया पलिस्था पुचलं मुलुकयात संघीयताया कल्पना मयात खइ, तर नारा दुनेया मर्मयात दुग्यंक वाला स्वत धाःसा मुलुक संघीयता प्रवेश लिपा भाषिक जातीय विभेदपूर्ण नीतिया अन्त्य व सामाजिक रुपं न्ह्यःने वनाः भाषा, संस्कृतियात ल्यंका तये फइगु आशय स्पष्ट दु। गैर नेवाः जक मखु, राजनैतिक दलया अग्रजपिंसं गुथियात मूल्यांकन व समीक्षा मयात छाय्? यद्यपि छुं कमिकमजोरी मदइ मखु, थ्व थःगु थासय् दु। गुथिया कमिकमजोरी वाःचायेकाः आः गुथिया अग्रज व कर्मशील दुजःपिंसं म्हो यायेगु कुतः यायेगु उलि हे हथाय् जूगु दु ।

निश्चित रुपं मेमेगु जनजातित सिबें नेवाःतय्गु भाषा व संस्कृति यक्व सम्पन्न व स्वनिगःया दकलय् प्राचीन व बिस्कं कथंया जनजाति खयां नं स्वनिगः नेवाः जातिया आदिभूमि थःहे गौण जुयाः विलिन जुइगु अवस्था ब्वलंगुया दोषया भागी नेवाः थःहे खः। वंगु इलं निसें नेवाः जाति संगठित जुयाः गैर नेवाः जनजातिपिंलिसे एकताबद्ध जुयाः ल्हाःपा स्वानाः थःथःगु भाषिक व जातीय अधिकारया निंतिं विराट गुथि हाला जुयां छु याये सुकुभत्तुयात खँ स्यनाः मैनां खँ सयेका काल धइगु चरितार्थ जू। थौं नेवाःत स्वयां गैर नेवाः झिपलाः न्ह्यःने लायेधुंकल। राजनैतिक सचेतताया कारणं गैर नेवाःत थःथःगु जातीय संघसंस्था नीस्वनाः आन्दोलित जुयाः ल्वाभः तकं ल्ह्वने धुंकल। तर नेवाःत साः कुबियाः लाय्कूया चिउताः मतःगु धइगु राजनैतिक उदासिनता खः। उकिं 'नेवाःत मनय् मनय् गैरनेवाः बनय् बनय्' उखान चरितार्थ मजू ला ?

धाइ, नेवाः जाति नेपाःया इतिहास निर्माण यायेगु झ्वलय् नेतृत्वदायी भूमिका निर्वाह याना वयाच्वंपिं खः। तर आः थथे धायेगु धइगु बाज्यापिंसं घ्यः व जा नःगु बास जिगु ल्हातिइ वः नि धकाः फुइँ याये थें जुल। वर्तमान परिस्थिति धइगु समावेशी लोकतान्त्रिक न्हू संविधान निर्माणया झ्वलय् दु। खास यानाः जनआन्दोलनया ब्व-२ लिपा प्राप्त जूगु ह्वःताः प्यंगूत्या दशक न्ह्यःनिसेंया गुथिया भाषिक व जातीय आन्दोलन पूवंकेया निंतिं नेवाः जाति गम्भीर जुयाः राजनीति प्रति अभिरुची तयाः राजनैतिक सहभागिता जुइमाः धइगु सः थ्वयेकाच्वंगु साहित्यिक संस्था खः। यदि थ्व इलय् नं नेवाः जातिं राजनीति प्रतिया अभिरुचि व सहभागिता, संचेतता म्हति जुल धाःसा नेवाः जातिया भाषा, संस्कृति केवल म्यूजिमय् लिकुना वनीगु निश्चित दु। नेसं १११० स राजनैतिक हिउपाः लिपा नेपाःया गैर नेवाः जनजातितय्के राजनैतिक अभिरुची अभिवृद्धि लिपा जातीय पहिचान व अधिकारया निंतिं थःथःगु जातीय संघ संस्था नीस्वनेगु क्रमय् तीव्रता वल। थुकिया हुनि गुथिया प्रगतिवादी जातीय अधिकारया नाराया दसि मखु ला?
उकिं विराट गुथिं निर्वाह याना वयाच्वंगु अतुलनीय व गौरवशाली भूमिकायात यथार्थ धरातलय् दनाः समीक्षा व मूल्यांकन मयासे छुं नं राजनैतिक दलनाप आवद्ध साहित्यिक संस्था धकाः द्वपं बीगु विरोधया निंतिं विरोध यायेगु, पूर्वाग्रही, स्यंगु मनोभावया उपज जक खः। थ्वहे दबुली नेपाली कांगे्रसया सर्वोच्च नेता गणेशमान सिंह, कम्युनिष्ट नेता तुल्सिलाल सिंह लगायत राजनैतिक व्यक्तिपिं व साहित्यया सर्गतय् नगु थें थीपिं पारिजात, युद्धप्रसाद मिश्रपिं दनादीगु गुथिया गौरवपूर्ण इतिहास खः। गुथि राजनैतिक दललिसे आवद्ध जुल धइगु न्ह्यसःया लुदंक लिसः मखुला थ्व? पीच्यादँ न्ह्यःनिसें मुक्कं जनताया ग्वाहालि अविरल न्ह्याः वनाच्वंगु खुसियात दरिद्र मनोभावं पनेगु असफल कुतः जुल धाःसा जनतां वयात खुसिया बगरय् परिणत याना बी, थ्व निश्चित खः। थौं तक जनतापाखें प्राप्त जूगु मतिना व ग्वाहालि हे गुथिया सम्पत्ति जक मखु आत्मा हे खः ।

विराट गुथिया इतिहासया गौरवगाथा जक हाला जक च्वनेगु ई नं मखु। आःया ई धइगु वर्तमान व भविष्यया म्हगस चित्रकारं क्यानभासय् कित्तुकी थें विराट गुथि नेवाः जातिया जक मखुसें थीथी जातजाति, भाषाभाषीया नं मंकाः साहित्यिक संस्था खः धायेके माःगु हाथ्या दु। अथे जुयाः थःथःगु आस्थाया राजनैतिक दलनाप सम्बद्ध व्यक्ति संघसंस्थातय्सं गुथिया भूमिका व प्रगतिवादी पलाःयात बोध यायेगु कुतः याये हथाय् जुइ धुंकल ।

भाषिक व जातीय समानताया पक्षपातीपिं संकुचित व पूर्वाग्रह त्वःताः गौरवपूर्ण इतिहासं भय् बिउगु गुथियात अझ अप्वः गथे यानाः गति बीगु, झीगु योगदानं छु बी फइ अले गुथियात गथे यानाः आम जनताया याये फइ थ्व बारे चिन्तनशील जुइमाःगु दु। विराट गुथिया आजु देय्या सकल उपेक्षित जनजाति, भाषाभाषीया मंकाः स्वार्थ खः धकाः गैर नेवाः जनजातियात थुइके बीमाःगु दु। थःगु पलिस्था दिं हनाच्वंगु इलय् अग्राधिकार समेतया स्वायत्त नेवाः राज्य स्वनेगु झ्वलय् अग्रगामी हिउपाः व रुपान्तरणय् प्रतिवद्ध जुयाः थःथःगु भाषा व जातीय समानता व स्वायत्त राज्य स्वनेगुली आन्दोलित देय्या मेमेगु जनजातिपिं लिसे एकताबद्ध जुयाः ल्हाःपा स्वानाः धिसिलाक्क वने फयेमाः। अविरल खुसि थें न्ह्याबलें न्ह्यानां तुं च्वनेमाः। नेवाः लगायत उपेक्षित जनजातिया भाषिक सांस्कृतिक व राजनैतिक अधिकार सुरक्षित जुइगु मंकाः स्वार्थया आन्दोलित थीथी संघसंस्थात विराट गुथिलिसे जानाः थाय्थासय् गां गामय् वनाः जनजागरण अभियानया पलाः छी फयेमाः। भिंतुना ।

More Stories Like this