पायाः व नेवाः

शरद कसाः

नेवाःतय् मोहनि नखः हनीबलय् पायाः नं पिहां वयेमाः। सकल नेवाःतय् पायाः पिहां वयेमाःगु अनिवार्य ला मदु अथेसां थ्व नेवाःतय् छगू संस्कृतिया अंग धाःसा जुइ धुंकल। थ्व संस्कृति विशेष यानाः कायमचालिसे स्वापू दु। हुनि छु धाःसा पालेगु वा पायेगु क्रियाया खँग्वलं थ्व 'पा' नां च्वन खः वा 'पा' वस्तुपाखें ज्या यायेगुली पालेगु खँग्वः दत, थ्व भाषिक कथं दुवालेमाःगु खँयात छखे तयाः थ्व ज्या न्ह्याग्गुसां कायमचायात याकातःगु जुल। थ्व फुकसिनं सिउगु हे खँ खः। तर थ्व कायमचां यायेमाःगु छाय् थुकी धाःसा बिचाः यायेबहजू ।

वास्तवय् पायाःया रहस्य धइगु कायमस्तय्त दछिइ छक्वः जूसां सैनिक अभ्यास याकातःगु खः। मल्लकालया अन्तपाखे गोर्खालीतय्सं नेवाःतय्त गुलि दुःख बिउगु खः, व स्वयाः न्ह्यः नं नेपालमण्डलं पिनेच्वंपिं थीथी जातितय्सं याये जिक्व सास्ति याःगु खः। छतानिता दसु छक्वः स्वये। विक्रमया झिंप्यंगूगु शताब्दीया शुरुनिसें झिंन्यागूगु शताब्दीया शुरु तकया पूरा सछिदँ दुने नेपाल उपत्यकां तःक्वः हे पिनें जूगु हःताःया सामना यायेमाल। पश्चिमपाखें कर्णाली प्रदेशया खस जुजुतय्गु अनेक हःताः थ्व हे इलय् जुल। बंगालया सुलतान शमसुद्दीनया भयंकर आक्रमण नं थ्व हे इलय् जुल ।

नांजाःम्ह इतिहासकार धनवज्र वज्राचार्यजुया कथं थ्व इलय् नेपाल उपत्यकाय् आक्रमण यानाः थनया राजकाजय् ल्हाः तयाच्वनीपिं 'डोय' धइपिं छगू जातिया उल्लेख गोपाल राजवंशावलीइ यक्व थासय् वयाच्वंगु दु। उगु वंशावलीइ डोयतय्गु दकलय् न्हापां उल्लेख ने.सं. २३१ या छगू घटनाय् जूगु दु - सम्बत् २३१ भाद्रपद कृष्ण सप्तमी तवलछेँस तव.....श्रीश्रीनरमलदेव पोहस खण्डन लाक्व डोय यछि म्वोण्डं ढ्यंङा' थुकिया अर्थ नेसं २३१ भाद्रकृष्ण सप्तमी..... श्रीश्रीनर मल्लदेव पोहं डोयतय्त खड्गं पाल। थन नरमल्लं डोयतय्त छ्यं पालाबिउगु उल्लेख स्पष्ट दु। तर गुगु प्रसंगय् छाय् थ्व घटना जुल, छुं सीमदु ।

थुकिया १३३ दँ लिपा डोय जुजु रामसिंहं थन आक्रमण याःगु खँ गोपालराज वंशावलीइ हे खनेदु - 'सं. ३६४ ज्येष्ठ कृष्ण प्रतिपदा खण्डाधार गुंस डोय लासन वल्यम् बार्‍ह याक तल म्वण्ड ढ्यंङा द्वलआर्‍ह रामसिंह राजास कटकः चोछे जगतब्रम्ह भारो धार्‍हस ङ। लिंज जय जुव जात्रा याङ लास्यं वया राजा श्री अनर्ध मलदेवस।।' थ्वया अर्थ नेसं ३६४ जेष्ठ कृष्ण प्रतिपदा न्हिकुन्हु खण्डाधार गुँइ डोयत ल्वाःवल (उमित) पनातल। यक्व मनू पाल। ....जुजु रामसिंह ल्वाःवःगु जुयाच्वन। पनातयेगुली चोछेया भारदार जगतब्रम्ह नं दु। लिपा त्यात। जुजु श्री अनर्ध मल्ल देव जात्रा यानाः लिहां वल। थ्व वर्णनपाखें स्वयं डोय जुजु रामसिंह थन उपत्यकाय् ल्वाःवःगु जुयाच्वन, तर बुनाः लिहां वन धइगु थुइकेफु ।

थ्वयां दत्याति लिपा हानं डोयतय्सं नेपाल उपत्यकाय् आक्रमण याःगु दु। थ्व इलय् नं डोयत बुइमाःगु खः। 'सं. ३६६ मार्गशिर शुक्ल सप्तमी कंपा हाथार भायोथलिटो वव डोय फुङ, तल म्वण्ड ढ्यंङलि जय जुव।।' अर्थात नेसं ३६६ मार्ग शुक्ल सप्तमी कुन्हु कंपा (कपन) पाखें ल्वाल्वां भायोथलि (भुंथली तक वःपिं डोयतय्त घेरे यात, यक्व मनू पाले धुंकाः त्यात। थन न्ह्यथनातःगु कपन व भुंथली धइगु निगुलिं थाय् गोकर्णपाखे लाः। गोकर्णेश्वरया देगःया पश्चिमपाखे कपन लाः वः, भचा उत्तरपूर्वय् भुंथली लाः। थ्व धुंकाः छुं दँ डोयत थुखे दुहां वःगु न्ह्यथनातःगु मदु। थुकिया न्यय्दँति लिपा धाःसा छुं कालतक नेपाल उपत्यकाय् डोयतय्गु प्रभुत्व हे कायम जुयाच्वन। नेपाल उपत्यकाया शासकतय् गृह कलह जूगुलिं छगू पक्षं थुपिं डोयतय्गु ग्वाहालि कायेगु यात। थुकिं छुं ई थनया राजकाजय् समेत डोयतय्गु लिच्वः लाःवन ।

वहे वंशावलीइ थ्व खँयात थुकथं न्ह्यथनातःगु दु - नेसं ४२० य् डोयतय्सं नेपाल उपत्यकाय् आक्रमण यानाः दण्डया रुपय् प्रजातय्के ध्यबा म्हःगु दु। थुकथं दण्ड पूगुलि ख्वपया तिपुरया नां नं दु। थुमित ग्वाहालि याःपिं भ्वँतया जयशक्तिदेव व अनन्त मल्ल खः। थुमिसं डोयतय्त साथ बिउगुलिं तःधंगु रहस्य दइ धकाः अनुमान यायेफुगु जुल। खास यानाः सत्ता व शक्तिया लागि थ्व ज्या याकूगु जुयाच्वन। दसु कथं थुकिया झिदँति लिपा नं डोयतय्त सःताः नेपाल उपत्यकाय् आंतक न्यंकेगु ज्या जयशक्ति देवं हे याःगु घटना थुकथं दु - नेसं ४३१ माघकृष्ण चतुदर्शी कुन्हु स्वंगू प्रहर वनेधुंकाः डोयतय्सं यल चायेकल, ठंठिबिपाखें मनिगल तक दखल यात। ब्राम्हणत व सारा पात्रत (यलया तत्कालिक शासकत) नं कुनाबिल। क्वाथ आदि थाय् ध्वस्त यानाबिल। थुलि जुइ धुंकाः ल्वाः वःबलय् जूगु खर्च दण्डया रुपय् प्रजातय्के हे म्हल। फुक्क माझ्यपाटय् मि च्याकाबिल। श्री जयशक्तिदेवं डोयतय्त सःता हयेगु ज्या जूगु खः ।

पश्चिमया खसतय्गु आक्रमणय् व डोयतय्गु आक्रमणय् छगू खँय् तःधंगु अन्तर खनेदु। खसतय्सं थन आक्रमण याःबलय् गांका गां मि नयेका बीगु आदि ज्या याःगु दु। अथेसां थनया द्यः देगलय् मि तयेगु, थुनेगु व देवस्वहरण यायेगु ज्या याःगु मदु। बरु थनया पशुपतिनाथ, स्वयम्भूनाथ, बुंगद्यः आदिया दर्शन व पुजा याःगु दु। डोयतय्सं धाःसा लिपांगु आक्रमण नेसं ४३२ य् याःबलय् थनया देगलय् मि तयेगु, ध्वस्त यायेगु, देवस्वहरण यायेगु ज्या तकं याःगु दु। थुकथं विध्वंस यायेगु ज्या नेपाः दुनेयापिं जक मखु, पिनेयापिंसं नं याःगु दु। नेसं ४६९ पाखे अर्थात सन् १३४९ अक्टोबरय् भारतया सुलतान गयासुद्दीन तुगलकं थनया उपत्यकाय् हःताः यानाः यक्व देगः स्यंकूगु दु। वं स्यंकाथकूगु पशुपति देगः झिंछदँ बिकाः व स्वयम्भू नीनिदँ बिकाः तिनि दयेके फत धकाः धाइ। अनं लिपा नं शंकराचार्य थुज्वःपिं वयाः थनया सम्पदा नष्ट याःगु द हे दनि। थुपिं ला छुं छुं दसु जक खः ।

न्ह्याबलें हःताः, ल्वापु आदि जुयाच्वनीगुलिं नेवाःतय्सं थःपिनि कायमस्तय्त माल धाःसा न्ह्याबलें युद्धया लागि तयार यायेत उकथं पायाः वयेकाः ल्हातय् खड्ग ज्वंकातःगु खः। माल धाःसा भुइफसि जक मखु छ्यं पालेत तकं तयार जुइमाः धकाः थ्व अभ्यास याकातःगु खः। तर थ्व खँ नेवाःतय्सं गबलय् थुइकीगु खः धाये हे मफु। उकिं नेवाःतय् अन्तिम सन्तान कायमचा जुलकि वयात हे थाकुलि कथं हनाः पाया न्यायेकेगु तकं चलन दुगु खः, थुकिया अवशेष असं पायाःयात कायेफु। अथेला नेवाःतय् कायमचा जक मखु म्ह्याय्मचा नं छुं कम मजू। थुकिया दसि किपूया म्ह्याय्मचा कीर्तिलक्ष्मीयात कायेफु। गोरखालीतलिसे थुम्ह वीरांगनां मिजंया भेषय् बहादुरका साथ युद्ध याःगु खः। थजाःगु खँयात हे लुमंकाः इतिहासकार सिल्भां लेवीजुं थथे धयादिल - 'नेवाःत सेनाय् दुथ्याके मयःपिं गोरखालीतय्सं उमित कातर धकाः बय्बय् याना बिउसां तबि उमिसं किपुली याःगु हःताःया लुमंतिं उमिगु वीरता पुष्टि जूगु दु।' इतिहासंनिसें न्ह्याना वयाच्वंगु थ्व आक्रमण आः अतिक्रमणय् हिला बिउगु दु। नेवाःतय्सं पायाः आः उत्सवया रुपय् जक हनेगु खः वा सैनिक अभ्यासया निंतिं हनेगु खः, बिचाः याये हथाय् जुइधुंकल ।

More Stories Like this