नेपालमण्डलया लागा दुवाला

विनोद साय्मि

चीहाकः :

नेपाः दुनेया जिल्लाया सिमानात तःक्वः हिलेधुंकल । पञ्चायतकालय् वयाः महेन्द्रं ७५ जिल्ला दयेकल । थौं तकं महेन्द्रं दयेकूगु जिल्लात नाला कयाच्वन तिनि । धाथें ला नेपाःया ७५ जिल्ला, १४ अञ्चलया संरचना धइगु हे नेपाःया आदिबासी जनजाति मधेसीतय्त उमिगु ऐतिहासिक सांस्कृतिक आदिभूमिइ छथाय् मतसे कुचाथलेत दयेकातःगु संरचना खः । थौं हाकनं छक्वः देशय् राज्यया धात्थेंया पुनर्संरचना जुइगु जूगु दु । न्हूगु नेपाःया पुनर्संरचना पुलांगु नेपाःया जिल्लाया संरचना महुइकं जुइ फइ मखु ।

मल्लकालय् नेवाः लागा पूर्वय् तामाखुसि, पश्चिमय् त्रिशुली, उत्तरय् हिमाल श्रृंखला व दक्षिणय् चुरे पहाड जुयाच्वन । नेवाः लागाय् पृथ्वीनारायण शाहं नेपाः लाका कायेधुंकाः वया सहयोगी नापं वयाः थः मनूतय्त नेवाः लागाया जग्गा छेँ, बुँ आदि दान बियाः तये हल । अथे हे नेवाः लागाय् राजधानी दुगु ल्याखं, देय् केन्द्रीकृत राज्य प्रणालीया केन्द्र जूगु ल्याखं, अले नेवाः लागाय् अप्वः शहर बजाः, नगरपालिका दुगुया ल्याखं थन मेमेथाय् स्वयां आपालं देय्या दक्व थासं मनूत दुहां वल । थुकथं राजनैतिक हुनिं बाय् न्ह्यागु जुइमा थौं तकं नेवाः लागाय् आपालं आपाः ल्याखय् पिनें मनूत दुहां वयेगु ज्या न्ह्यानाच्वंगु दु । धात्थें ला थथे बाय् हिलाः पिनें च्वंवःपिंपाखें आदिबासीतय्त वःगु समस्या नेवाःयात जक मखुसें मेमेगु आदिबासीतय्त नं दु, गुगुं जातियात अप्वः व गुगुं जातियात म्हो जक खः । थथे बाय्हिलाः न्ह्यागुं जातजाति नं च्वं वयेफुसां व च्वं वनाच्वंसां नं बाय् हिलाः च्वं वःपिं जातजातित मध्यय् आदिबासीतय्त समस्या वःगु धाःसा छगूयां छगू जक जाति ब्राम्हण / क्षेत्रीतपाखें जक खः, मेमेगु आदिबासी जनजाति बाय् तर्राईया जातजातिपाखें जूगु खने मदु ।

नेपालमण्डलया लागा दुवालेत न्हापां मध्यमाञ्चलया मू जातित गुगु खः धकाः निं सीकेमाःगु जुल । वयांलि उगु जातित मध्यय् गुगु जातिया ल्याः गुगु गाविस / नगरपालिकाय् अप्वः बाय् म्हो दु सीके माल ।

१. न्ह्यखँ :

वि. सं. २०११ सालय् नेपालय् ३५ जिल्ला, अनं लिपा वि.सं. २०१४ सालय् ५४ जिल्ला व वयां नं लिपा ५५ जिल्ला दु । पञ्चायत कालय् वयाः महेन्द्रं ७५ जिल्ला दयेकल । धाथें ला नेपाःया ७५ जिल्ला संरचना अले थुपिं जिल्ला- तय्गु पुचः अञ्चल धइगु हे नेपाःया आदिबासी जनजाति मधेसीतय्त छथाय् मतसे कुचाथलेत दयेकातःगु संरचना खनेदु । थौं हाकनं छक्वः देशय् राज्यया पुनर्संरचना जुइगु जूगु दु तर आः धाःसा शासकं इच्छा याः थें मखुसें जनतां इच्छा याः थें जनतायात अधिकार बीमाः थःगु थासय् थःगु हे स्वशासनया निंतिं । थौं राज्य पुनर्संरचना जुइगु ई थ्यंकाः नं अझ पुलांगु जिल्लाया सिमानायात लुमंकाः गुगुं न्हूगु नेपाःया संघीय संरचना बिचाः याये फइ मखु । थ्व पुलांगु जिल्लाया संरचनां गुगुं नं आदिबासी जनजातितय्गु उमिगु सांस्कृतिक, ऐतिहासिक लागात छथाय् तये हये फइ मखु । गुगुं जातजातिया सांस्कृतिक, ऐतिहासिक लागात छथाय् मलाकुसें संरचना यायेगु धइगु आदिबासी जनजाति, मधेशीतय्गु लागा कुचा थला बीगु जूवनी । अथे धइगु जातजातितय्त कुचा थला बीगु खः । उकिं राज्यया पुनर्संरचना यायेत दकलय् न्हापां पुलांगु जिल्लाया सिमाना ल्वःमंकाः तिनि न्ह्याये फइ ।

थुगु धात्थेंगु जनतायात अधिकार बीगु राज्य पुनर्संरचनाय् नेवाःतय्गु स्वशासनया लागा गन ले धकाः स्वयेगु ज्या थुगु च्वसुइ यायेगु जुइ । नेवाः स्वायत्त राज्य नेपाल मण्डलया लागा धइगु हे नेवाः संस्कार व संस्कृतिं प्याःगु नेवाःतय्गु ऐतिहासिक व सांस्कृतिक लागा खः । थुगु च्वसुइ धाःसा झीके दुगु जनगणनाया तथ्यांकया बः कयाः थौयां नेवाः लागा गुगु खः, नेवाः लागाय् छु जुयाच्वन धकाः वाला स्वयेगु जुइ ।

२. तथ्यांक :

नेवाः लागाया दसि धइगु हे नेवाः संस्कार, सांस्कृतिक व ऐतिहासिक दसित खः । थन नेवाः लागा व नेवाः ब्वनेज्या यायेत जनगणना सन् १९८१, १९९१ व २००१ या गाविस/नगरपालिका, जिल्लाया तथ्यांकयात कयागु दु । जनगणनाय् गणना जूपिं मध्यय् नं institutional छेँजःयात (institutional छेँजः छु खः क्वय् "तथ्यांकयात कुलाः -१" स्वयादिसँ) जक कयागु मदु । हाकनं जनगणना सन् २००१ य् गणना जुइ मफुगु थासय् जनगणना सन् १९९१ य् गणना जूगु जात जातिया तथ्यांकया अनुमानित म्हल्याः तनागु दु ।

खय्त ला जनगणनाया तथ्यांक धइगु थ्व जातजातिया लागा ब्वने ज्याय् धाथंेया पाय्छिगु तथ्यांक धाःसा मखु । छाय् धायेबलय् जनगणनाया परिभाषा कथं सुं मनू गन नापलात अन हे "अक्सर बसोवास"या परिभाषा कथं वयात ल्याः खाइ । अथे जुयाः सुं विद्यार्थी, व्यापारी, ज्या माः वःम्ह, ज्या यायेत वयाच्वंम्ह, जागिर जुयाः वयाच्वंम्ह आदि आदि थीथी कारणं वयाच्वंपिंत नं उमिगु थायबाय् जनगणनां नापलाःगु थाय् मखुसां यदि थुगु थासय् वःगु खुला दत वा खुला सिबें म्हो जूसां अक्सर थुगु दँय् थन हे च्वना धाल धाःसा वयात जनगणनां नापलाःगु थासय् हे गणना याइ । उकिं जनगणनाया तथ्यांकय् स्वाभाविक कथं राजधानी, शहर बजाः, सदरमुकाम आदि थासय् अप्वः ल्याः खाइ । उकिं सु मनूया वयागु थःगु धात्थेंगु थाय्बाय् वास्तवय् गन खः धइगु जनगणनां स्वये मजिउ । अथे जूसां छुं मदु थाय् थ्व हे जनगणनाया तथ्यांकसां अनुमानित याये मालाच्वंगु बाध्यता जुयाच्वन । मेगु छगू तथ्यांक धाःसा चुनावया भोटर लिस्ट जुइफु, यदि थ्व भोटर लिस्टया तथ्यांक भलसा याये बहःगु खःसा । थुगु अध्ययनय् धाःसा जनगणनाया तथ्यांकया हे बः कयागु दु ।

३. न्ह्यसः :

- मल्लकालय् नेवाः लागा पूर्वय् तामाखुसि, पश्चिमय् त्रिशुली, उत्तरय् हिमाल श्रृंखला व दक्षिणय् चुरे पहाड तक जुयाच्वन, थुगु लागा थौंकन्हय् जिल्लाया विभाजन कथं मध्यमाञ्चल विकास क्षेत्रया १२ गू जिल्ला दुने लानाच्वंगु जुल । मध्यमाञ्चलया हिमाली/पहाडी भिंनिगू जिल्लाय् आदिबासीत जातजाति गुगु खः - गुगु जातजाति लिपा पिने नं बाय्हिलाः च्वं वःपिं खः -

- थ्व हे १२ गू जिल्लाया आदि- बासी व थुगु थासय् पिनें बाय्हिलाः च्वं वःपिनिगु म्ह ल्याःया स्थिति छु दु -

- पिनें दुहां वःपिं गुगु जातजाति पाखें आदिबासीतय्त लिच्वः लाकल -

- तथ्यांकं आदिबासी नेवाःतय्गु लागा गुकथं म्हसीके फइ -

४. आज्जु :

- आदिबासी नेवाः नापं मेगु आदिबासी गुलि ल्याखय् थःगु हे भूमिइ च्वनाच्वंगु दु व गुलि ल्याखय् आदिबासीत थःगु लागां पिने पिहां वनाच्वंगु दु ।

- थुगु १२ गू जिल्ला दुने गुगुु जातजाति गुबलय् गुलि ल्याखय् दुहां वल ।

- पिनें दुहां वयाः थन च्वंवपिंपाखें थनया आदिबासी नेवाः नापं मेगु जनजातियात गुलि लिच्वः लाकल -

- तथ्यांकपाखें नेवाः लागा ।

- तथ्यांकं क्यं कथं छु पलाः ल्ह्वनेमाली -

५. विधि :

- थुगु १२ गू जिल्लाया मू आदिबासी गुगु जातजाति खः कुलेत थुगु लागाय् उगु हे जाति दुनेया गुलि प्रतिशतया ल्याखय् थौं नं थन च्वनाच्वंगु दु स्वये ।

- थुगु १२ गू जिल्लाय् नेवाः व तामाङ त्वःताः मेगु जनजातिया मू भूमिया ब्व नं दुथ्याः वयाच्वंगु दु ला सीके ।

- जनसंख्या, जनघनत्व व दछिया जनसंख्या वृद्धिदर विश्लेषण यानाः गुगु जातित थन बाय्हिलाः वःपिं खः सीके ।

- नेवाः व तामाङ्गया ल्याःचाः कयाः थुपिं मध्यय् गुगु जातिया म्ह ल्याः गुगु गाविस/नगरपालिकाय् आपाः दु सीके । नेवाः व तामाङ्ग स्वयां मेगु हे आदिबासी जनजातिया म्ह ल्याः अप्वः दुसा उगु थासय् वयां लिपाया निगूगु स्थानय् नेवाःया म्ह ल्याः अप्वः दु लाकि तामाङया म्ह ल्याः अप्वः दु सीके ।

- नेवाः लागा धइगु नेवाः दकलय् अप्वः दुगु थाय्, बाय्हिलाः पिनें च्वंवःपिं थौं अप्वः जुयाच्वंसां आदिबासी नेवाःत निगूगु थासय् लानाच्वंगु थाय् व थुलि धुनाःलि नेवाः लागा दुने दथुइ लाः वःगु छुं छुं भू-भागत । अथे हे नेवाःत आपाः ल्याखय् दुसां नेवाः लागां स्वाना मवंगु थाय् नेवाः लागाय् मलाःगु ल्याः ।

६. तथ्यांक कुला :

१.Institutiona- non institutional छेँजः Households

जनगणना प्रयोजनया नितिं छेँजः -Household) नितां यानाः ब्वथलातःगु दु । छगू साधारण छेँजः गन थःगु हे छेँया जः मंकाः कथं च्वनाः छगू हे भुतुली जा थुयाः छेँ खर्च नं मंकाः कथं हे समाधान याइ । थुज्वःगु छेँजःयात non-institutional छेँजः धाइ । मेता कथंया छेँजः धइगु सैनिक, प्रहरी, होस्टल, बिहार, गुम्बा खः गन तः थासं वयाच्वंपिं छगू हे थासय् छगू हे थासय् च्वनाच्वंगु दइ थुज्वःगु छेँजःयात institutional छिेँजः धाइ ।

थुगु अध्ययनय् non-institutional छेँजःयात जक कयाच्वना । थन १२ गू जिल्लाया non-institutional यि् जनगणनाया परिभाषा कथं गणना जक ल्याःचाः स्वयेगु दु ।

More Stories Like this