नेवाः स्वशासन व अग्राधिकारया खँ

डा. केशवमान शाक्य

न्ह्यखँ

राज्य पुनस्रंरचनाया बारे सलंसः बिचाःत पिहां वयेधुंकूगु दु । संघीय राज्यया स्वरुप गज्याःगु जुइ धइगु विषय हे दकलय् विवाद अप्वःगु विषय जूवःगु दु । नेवाः राजनैतिककःमि व बुद्धिजीवीतय्गु दथुइ नेवाःतय्गु थःगु हे बिस्कं संघीय राज्य दयेमाः धइगु खँय् छप्वाः म्हुतु जूसां अज्याःगु नेवाः राज्यया शासन विधि गज्याःगु जुइ धइगु बारे धाःसा स्पष्टता ब्वमलंनि । स्वायत्तता स्वशासन अग्राधिकार आत्मनिर्णयया अधिकार व संघीयता थेंजाःगु शब्दत ल्वाकःबुकः यानाः खँ तयाच्वंगु दु । नेवाः राज्यया खँय् थुपिं शब्दया अर्थ छु खः धकाः ध्वाथुइकेगु आवश्यक दु । मखुसा कांपिंसं किसिया बारे थःगु खँ तः थें जुइ ।


नेवाः स्वायत्तता व संघीयता

थौंकन्हय् 'नेवाः स्वायत्त राज्य' या नारा बुलन्द थ्वयेकाच्वंगु दु । नेवाः स्वायत्त राज्य संघर्ष समिति तकं स्वनाः आन्दोलन न्ह्याकेधुंकूगु दु । तर थ्व स्वायत्त शब्द पाय्छि मखु धकाः जि याकःचासां हाला- च्वनागु दु । थ्व स्वायत्त राज्यया अवधारणा मूलतः माओवादीं हःगु खः । तर थ्व स्वायत्त राज्यया अवधारणा सीकाः थुइकाः हःगु खः ला कि ताकं ताकं हःगु खः स्पष्ट मजूनि । थुकिया सैद्धान्तिक ब्याख्या जिं निं ब्वनागु मदुनि । माओवादी नेतातसें स्वायत्तताया प्रसंगय् चिनियाँ मोडेल उल्लेख याःगु ताया । माओवादी दवाब व प्रभावय् लानाः दक्व धइथें नेवाः राजनैतिककःमि व बुद्धिजीवीतय् म्हुतुइ 'नेवाः स्वायत्त राज्य' घानाच्वंगु दु ।

Tibetan Parliamentary and Policy Research Centre या तिब्बत स्वायत्तता बारे पिकाःगु छगू सफुली स्वायत्तता बारे थुकथं परिभाषा बियातल - Autonomy of a people (such as the Tibetans) refers to a form of self government within the framework of a larger state, ........Autonomy is a particular distribution of governmental powers between two governments : the government of the people who seek self - government, usually reffered to as the autonomous government, and the government of the sovereign or larger state, referred to as the state government.

विश्वय् दुगु फुक्क धइथें स्वायत्त राज्यतय्गु अध्ययन यायेबलय् स्वायत्त राज्य धइगु छगू तःधंगु राज्य दुनेया छगू चीधंगु विशेष राज्य धकाः थुइकेफु । गथे कि चीन छगू तःधंगु राज्य दुने तिब्बत स्वायत्त राज्य (Tibet Autonomous Region) खः । अथे हे चीन दुने हंगकंग व सिनजियान स्वायत्त राज्यत खः । थथे हे नांजाःगु स्वायत्त राज्यत खः- फिनलैण्डया आलाण्ड आइजलैण्डस स्पेनया बास्क बंगलादेशया चटगाँव हिल ट्राक्टस् पश्चिम बंगालया गोर्खा पार्वत्य परिषद डेनमार्कया ग्रीनलैण्ड बेलायतया जिब्राल्टर उत्तरी आयरलैण्ड व स्कटलैण्ड अमेरिकाया नावाहो प्यूर्टोरीको व माइक्रोनेशिया क्यानाडाया क्युबेक इटालीया स्यान मारिनो इजराइलया प्यालेस्टाइन न्युजिलैण्ड कूक आइजलैण्डस् स्विट्जरलैण्डया लीचेनस्टाइन रुसया टाटारस्तान आदि । नेवाः स्वायत्त राज्य धायेबलय् नं थुकथं हे नेपाः राज्य दुनेया छगू विशेष व चीधंगु स्वायत्त राज्यया माग यायेगु जुइ । झीसं थज्याःगु स्वायत्त राज्य मालाच्वनागु मखु ।

नेवाः राज्य धकाः हालाच्वनागुया अर्थ नेपाःया संघीय संरचनाय् छगू सदस्य राज्य खः । नेपाः धकाः छगू तःधंगु राज्य दुनेया छगू विशेष व चीधंगु राज्य मखुसें बराबर हैसियतया छगू संघीय राज्य धयाच्वनागु खः । नेवाःतय् थें नेपाः दुनेया फुक्क संघीय राज्यत बराबर हैसियतया जुइ । संघीय राज्य धायेधुंकाः स्वायत्त राज्य धयाच्वने म्वाः । माओवादीतसें धयाच्वंगु स्वायत्त राज्यतय्गु संघ (Federation of Autonomous States) संसारय् गनं हे मदु ।


नेवाः स्वशासन व अग्राधिकार

संघीय नेपाः दुने जातीय नेवाः तामाङ मगः थारु गुरुङ्ग राई लिम्बु खस आदि व भाषिक भोजपुरी मैथिलि अवधि आदि संघीय राज्य/प्रदेशत दयेमाः धकाः माग यानाच्वनागु दु । थज्याःगु संघीय राज्य/प्रदेश (Federal State/province) न कि स्वायत्त राज्य/प्रदेश (Autonomous state/province) माग यानाच्वनागुया अर्थ खः जातीय/भाषिक स्वशासन प्राप्त यायेगु । नेवाःतसें संघीय नेवाः राज्य माग यानाच्वनागुया अर्थ खः नेवाः राज्यय् नेवाः स्वशासन । अर्थात् झीसं माग यानाच्वनागु संघीय स्वरुप दुने जाति/भाषिक स्वशासन (Self-government) खः । अर्थात् नेवाः स्वशासित राज्य दुने नेवाःतसें जक शासन याइ गैर नेवाःतय्त शासन यायेगु अधिकार दइ मखु ।

माओवादीतसें धयाच्वंगु नेवाः स्वायत्त राज्यय् छगू भौगोलिक क्षेत्रया नां जक नेपालमण्डल अन दुने दुपिं फुक्कं जातियात समानुपातिक वा स्वतन्त्र राजनैतिक अधिकार दइ । स्वतन्त्र अधिकारय् स्वतन्त्र चुनाव प्रक्रियां न्ह्याम्ह नं शासनय् वयेफुसा समानुपातिकं नेवाःतय्गु जनसंख्या ४० प्रतिशत जूसा उमित ४० प्रतिशत जक अधिकार दइ ६० प्रतिशत गैर नेवाःतय्त अधिकार दइ । गनं गनं नेवाः अग्राधिकार धइगु नेवाःतय्त ५१ प्रतिशत अधिकार दइ धाःगु न्यनेदु । अथवा नेवाःतय्गु ५१ प्रतिशत अधिकार दुसा गैर नेवाःतय्त ४९ प्रतिशत अधिकार दइ । तर थन ५१ प्रतिशत अधिकारया अवधारणा गनं वःगु व थ्व सिद्धान्त गन लागू जुयाच्वंगु दु सीके मफुनि । सके थ्व अवधारणा बैंकय् शेयरधनी- तय्गु अधिकार बाँडफाँड यायेगु फर्मूलाया आधारय् वःगु जुइमाः । तर जातीय शासन विधिइ थज्याःगु गणितीय फर्मूला लागू यायेगु ज्या उलि व्यवहारिक जुइ फइ मखु । नेवाः राज्यय् नेवाः स्वशासन धायेधुंकाः थ्व ५१ प्रतिशतया मानसिकता उलि पाय्छि मजू ।

खः नेवाः स्वशासित राज्यय् गैर नेवाःतय्गु राजनैतिक अधिकार गुलि दइ धइगु न्ह्यसः दनेफु । नेवाः राज्यया लागा दुने ४० प्रतिशत जक नेवाः जनसंख्या दुसा ६० प्रतिशत गैर नेवाःतय्गु राजनैतिक हैसियत छु जुइ थ्व खँयात झीसं थुकथं थुइकेमाः -

१. नेवाः राज्य दुने नेवाः स्वशासन व नेवाः अग्राधिकारया कथं नेवाःतय्त जक राजनैतिक अधिकार दइ । अथे धइगु थन राजनैतिक पदय् नेवाःत जक दने दइसा नेवाःतसें जक भोट बी दइ । तर नेवाः उम्मेदवार व भोटरत नेवाः राज्य दुनेया नेवाः जनसंख्याय् जक सीमित मजुसे नेपाः राष्ट्रया फुक्क नेवाःतय्त थ्व अधिकार दइ । गथे कि थुगुसीया नेवाः देय् दबूया पदाधिकारी ल्यःगु चुनावय् सुनसरीया नरेश ताम्राकार नायः पदय् त्यात । अथे हे नेवाः राज्यया मुख्यमन्त्री व सभासदय् नं नेपाःया गुगुं नं राज्यय् च्वंम्ह नेवाः त्यायेफु ।

२. गैर नेवाःतय् नं थःथःगु हे राज्य दइ । नेवाः राज्य दुने बसोबास यानाच्वंसां उमिगु राजनैतिक अधिकार उमिगु थःथःगु हे राज्यय् काः वनेमाः । अथे यायेबलय् नेवाः राज्य दुने राजनैतिक अधिकार दुपिं नेवाःत जक जुइ । उपिं नेपाः राष्ट्र दुनेया शतप्रतिशत नेवाःत जुइ । थ्व फर्मूला कथं नेवाः राज्य दुनेया ९० प्रतिशत राजनैतिक अधिकार नेवाःतय्गु जुइ । थ्व हे नेवाः स्वशासनया मूर्त रुप खः ।

३. नेवाः राज्य दुने १० प्रतिशत गैर नेवाःतय्त अल्पसंख्यक वा विशेष अधिकार कथं राजनैतिक अधिकार बी मालेफु । थज्याःगु अल्पमत जनसंख्यायाके मेथाय् गनं नं थःगु जातीय/भाषिक राज्य मदयेफु । गथे कि दलित समुदायया गनं नं थःगु राज्य मदुसा उमित अल्पसंख्यक अधिकार बी मालेफु । मेमेगु आदिवासी जनजाति खस मधेशीतय् थःथःगु हे राज्यय् राजनैतिक अधिकार प्रयोग याइ ।

४. बसोबास व आर्थिक ज्याखँया ल्याखं सुं नं नेपाःया नागरिक गुगुं नं राज्यय् च्वनेफु । छगू राज्यं मेगु राज्यय् यात्रा यायेत बसोबास यायेत व आर्थिक समाजिक ज्याखँ यायेत फुक्क नेपाःमितय्त मौलिक अधिकार दइ ।

५. नेवाः स्वशासित राज्य दुने नेवाः भाय् राज्यया अधिकारिक भाय् जुइ । नेवाः राज्य दुने बसोबास याईपं फुक्क गैर नेवाःतय्सं नं स्कूलय् नेवाः भाय् नं ब्वनेमाली ।

६. थौंकन्हय् क्षेत्रीतसें उपिं बिस्कं खस आदिवासी जनजाति धकाः संगठन न्ह्याका हयाच्वंगु दु । उमिसं सुदूरपश्चिम नेपालय् खस स्वशासित राज्य माग यात धाःसा व बर्मूत अनया आदिवासी मखु धयाहल धाःसा बर्मूत नं राज्यविहिन जनसंख्या जुइफु । बर्मूत व दलितत नेपाःन्यंकं हे न्यनाच्वंपिं जूगुलिं यक्व राज्यय् उपिं अल्पसंख्यक जुयाः म्वाये मालेफु । थ्व स्थिति उमित स्वीकार्य मजुइफु । उमित बिस्कं हे राजनैतिक अधिकारया व्यवस्था याये मालेफु ।

७. ततःधंगु जातितय् जकं थःथःगु स्वशासित राज्यत दयाः चिचीधंगु जातितय् गथे कि चेपाङ्ग धिमाल माझी छन्त्याल थःगु राज्य मदयेफु । थज्याःगु चिचीधंगु आदिवासी जनजातितय्त धाःसा विश्वया मान्यता कथं स्वायत्त क्षेत्रया (Autonomous Area) व्यवस्था यायेमालेफु ।

८. केन्द्र व स्वशासित राज्यतय्गु दथुइ छु अधिकार गुलि सुइत दयेमाः धइगु खँ सहलह ब्याकाः क्वःछीफु ।


आत्मनिर्णयया अधिकार

संघीय राज्य व्यवस्था दुने जातीय/भाषिक स्वशासन बीधुंकाः हानं आत्मनिर्णयया अधिकार बियाच्वने माःगु आवश्यकता मदु । आत्मनिर्णयया अधिकार धइगु संघीय सदस्यता त्याग यानाः थःगु स्वतन्त्र राज्य धस्वाकेगु वा मेगु राष्ट्रय् भारत चीन दुथ्याः वनेगु खः । शाहवंशं वर्तमान नेपाःया सिमाना ज्याना थकूगु खः । थ्व सिमानायात संरक्षण यायेगु नेपाःमिया कर्तव्य खः । मधेशीतसें स्वायत्त मधेश प्रदेश व आत्मनिर्णयया अधिकार माग यानाच्वंगु धइगु नेपालं ब्यागलं च्वनेगु अधिकार खः । थज्याःगु अधिकार बीगु धइगु नेपाःयात विखण्डन यायेगु संभावना तया तयेगु खः । माओवादीं नं आत्म- निर्णय सहितया जातीय स्वायत्त राज्य धयाच्वंगु दु । थ्व संघीयताया चरम रुप खः । थ्व नेपाःया लागिं छगू सैद्धान्तिक तर्क जक खः यथार्थय् जुइ मजिउ । नेपाः अथें नं चीन व भारत थेंज्याःगु विशाल देश दथुइ कानाच्वंगु दु । आत्मनिर्णयया अधिकारं कन्हय् जटिलता व कचवं मथनी मखु । आत्मनिर्णयया कारणं हे रुसी महासंघ झिन्याकू देशय् कुचा दलावंगु खः ।


पूवं खँ

संघीयता व जातीय स्वशासन हे नेपाःया लागिं दकलय् ल्वःगु व्यवस्था खः । जातीय स्वशासनं नेपाःया बहुजातीय रुप व संस्कृतियात सन्तुलित ढंगं विकास याइ । थीथी जाति व भाषाया विकास व अस्तित्वया प्रबर्धन याइ । स्वायत्तता व आत्मनिर्णयया अधिकार नेपाःयात ल्वःगु शासन व्यवस्था मखु । बरु नेपाःया प्राकृतिक व भौगोलिक बनौट व चीन भारतया विद्यमानतायात बिचाः यानाः स्वंगू प्यंगू जातीय भाषिक स्वशासित राज्यत दुथ्याःगु हिमालनिसें तराई स्वाःगु न्यागू प्रान्तत ज्यायेगु औचित्य दु ।

थज्याःगु प्रान्तं नेपाःमिया आर्थिक विकासयात न्ह्यज्याकी । न्यागू प्रान्त व प्रान्त दुने जातीय/भाषिक स्वशासित राज्यत दयेमाःगु नेपाः राष्ट्रिय पार्टीया प्रस्ताव खः । थज्याःगु स्वशासित राज्य दुने आः दुगु ७५ जिल्लात दइ मखु । बरु स्वशासित राज्य दुने न्हूकथं नगरपालिका व गांपालिकातय्गु पुनसंरचना यायेमाली । थुकिं राष्ट्रिय एकता व अखण्डताया नं संरक्षण याइ ।

Keshabmanshakya@gmail.com

More Stories Like this