छम्ह साधरण ब्वमिया मिखाय् : मल्लया न्हू उपन्यास

डा. कमलप्रकाश मल्ल

झी मध्ये उप्वःसिनं भाजु मल्लयात छम्ह आन्दोलनकारी वा पत्रकार वा मानवअधिकारकर्मि कथं थुइकि, राजनीतिक वादया प्रचारय् मखसें छगू दुग्यंगु श्रृजनात्मक उपन्यासया च्वमि धकाः म्हो जक खंकेफु । नेपालभाषा न्हू चिनाखँया आयामयात कयाः शोधग्रन्थ च्वयाः नेपालभाषाय् स्नातकोतर अध्ययन क्वचायेके धुंकेवं इलय् ब्यलय् चिनाखँ व बाखँ नं दुथ्याकाः छगू वाःपौ तःदँ तक सम्पादन यात । वयागु न्हापांगु उपन्यास नसना , थुकी स्वभाविक कथं छम्ह आन्दोलनकारीया तिब्र आक्रोशया सः दु – गुकी खँ कनीगु व प्रस्तुतीकरण शैलीस श्रृजनात्मक मिजलाया किचःया नापनापं सामाजिक अन्याय व आर्थिक शोषण प्रति नच्चागु आलोचना दुथ्याः ।

थ्वहे २९ अगष्ट २०१३ कुन्हु पितब्वज्या जूगु मल्लया न्हू उपन्यास धाःसा झीगु भाय्या उपन्यासया रुपगत व बिषगतया निगुलिं परम्परागत धारपाखें बिस्कं खनेदु । झीगु आख्यान साहित्यय् हाकयाच्वंगु छगूहे पहःया ढाँचायात छगू स्वभाविक कथं नाला वयाच्वंगु खः । सन २००४ स नेपालभाषा केन्द्रीय विभागपाखें धूस्वां साय्मिया मिसा उपन्यास पिदंगु न्ययेदँ क्यंगु लसता हनेकथं छगू गोष्ठीया ग्वसाः ग्वःगु खः । अन समालोचक÷प्राज्ञ पुचलं पिदने धुंकूगु ११५ गू उपन्यासया धलः न्ह्यथनेगु ज्या जूगु खःसां गुम्हं नं ज्यापौ न्ह्यब्वःपिन्सं धाःसा उपन्यासया स्तर व शैलीगत कुतःयात कयाः आलोचनात्मक मिखां दुवालेगु सहाश धाःसा मयाः । धुस्वांया माखाया लिस्सें रामशेखरया नसंफागु चा, शशिकलाया जःमथीगु लँ, केदार सितुया धकं धाल यात न्ययेदँया च्वछायेबहःगु उपलब्धी कथं न्ह्यथनातल । थुज्वःगु भासाय् व साहित्यया ख्यलय् मल्लया थुगु कृतियापाखें गुगु कुतःयायेत स्वल थ्व गुगुं चिकचाधंगु उपलब्धी मखु । तहाः इलंनिसें न्ह्यानावयाच्वंगु छगू कथंया बाखँचूया धार (गथेकि निजात्मक असफलता वा मतिनाया वियोग वा सामाजिक अन्याय) दु उकियात हाजां गायाब्यूगु दु ।

थ्व न्हू उपन्यासय् थःगु मुक्ति-निर्वाणया निंतिं भभःन्हुयाच्वंपिं निम्ह मय्जुपिं – छम्ह बुद्ध उपदेशया उपासिका व मेम्ह तुपः क्वबिया जूम्हेसिया दथ्वीया ब्यैयक्तिक अन्तरद्वन्दयात दुवालातःगु दु । थुपिं निम्हेसिनं लिनाच्वंगु लँपुया आधारभूत भिन्नता खः बुद्ध धर्मयापाखें गुगु नं कथं सामुहिक मुक्ति वा वर्गीय समाजया अन्त्यया वाचा याइ मखु । विनय पिटक या आजु शिलया पालना खः । गृहस्थतय् निंतिं चतुरार्य सत्य व अष्टाङ्ग मार्गया पालना वाहेक मेगु गुगु नं कथंया सामुहिक दायीत्व मदु ।
मल्लया न्हू उपन्यासय् वर्णानात्मक शैलीइ छम्ह सर्वज्ञ सूत्रधारं थें कनायंकाच्वंगु खँ, ल्हानाच्वंगु खँल्हाबल्हायात यइपुगु समिश्रण दुथ्याकाः बाखँचूया अन्त्य मजूतले हे छगू निरन्तर गतिइ न्ह्याकातःगु दु । च्वमिया थःगु आग्रहयात पात्रतय् म्हुतुं जवरजस्ती न्ववायेकेगु गुगुं कुतः मयासें हे गुकथं थुज्वःगु थीथी पक्षय् दक्षता पूर्वक म्हितेगु व ब्यवस्थित यानातःगु दु धैगु खँ छगू परिच्छेद लिपा मेगु परिच्छेदय् ध्वदुइकेफु । खँल्हाबल्हायापाखें गनंगनं गति म्हो जूगु दुसां म्वाःमदुगु न्वचूपाखें पंगः थनातःगु धाःसा मदु ।

बचाःहाकः, चिपं जूसां थ्व उपन्यास छगू न्ह्यथनेबहःगु कृति खः धकाः धायेगु आपालं लिधँसा दु । झीसँ लोमंके मज्यू, उपन्यास झीगु भासाय् लिपा तिनि जक दुत वःगु विधा खः । थौंतक नं थुकथंया सृजनात्मक कृतिया म्होति जुयावयाच्वंगु दु । उप्वः धैथें झीगु परम्परा कि धार्मिक खँयात नालेगु वा शैक्षिक ज्वलं कथं जक च्वयेगु खः । मल्ल के. सुन्दरया थ्व उपन्यास झीगु परम्पराय् छगू समकालिक अवतार हे खत । निम्ह मय्जु पात्रपिनि संवाद अथेला नैतिक नाटकय् सिवें मपाः । उपिं निम्हेसिन थःथःगु दर्शनया मान्यता कथं निष्ठा व पवित्रताया प्रतिनिधित्व यानाच्वंगु दु ।
पृष्ठभूमि छगू दशक तक न्ह्याःगु जनयुद्ध खः । थुकिं हे उपन्यासया निंतिं पुलांखँया लुमन्ति, घटनाक्रमया संरचना, विवरणात्मक तत्व व बाखँचू चूलागु दु । तर, थुज्वःगु विवरण, घटनाक्रम व बाखंचू ला केवल पात्रतय्सं क्वबियाच्वंगु आस्थागत खँयात पितब्वयेगु झ्याः लुखा जक खत । उपन्यासय् वियातःगु उप–शिर्षकपाखें गाक्कं स्पष्ट यानाच्वंगु दु – थ्व छगू मुक्तिया निंतिं बौद्ध विनय व सशस्त्र विद्रोहया लँपुया दथ्वीया अन्तर संवाद खः । अथेला, मुक्ति प्राप्तिया थुपिं निपु लँपुया दथ्वी माध्यमय् जक गााक्कं भिन्नता दयाच्वंगु मखसें आधारभूत ल्याखँ हे थुमिगु आजु ज्वःमलाः ।
दक्षिण एसियाली ज्ञान पद्धतिदुने मानव अस्तित्वया आजु पुरुषार्थ प्राप्तिया ल्याखं नालावयाच्वंगु दु । थुकी दुने धर्म (कर्तब्य), अर्थ (धन), काम (सुख), व मोक्ष (मुक्ति) दुथ्याः । सिद्धार्थ गौतम बुद्धं मोक्ष यात निर्वाण ( जीवन मृत्यया भवचक्रपाखें मुक्ति) या ल्याखं धयाबिज्यागु खः । निर्वाणया छगू आधारभूत खँ धैगु थुकियात प्रत्येक मनुखं थःदुनेया राग व अज्ञानताया विरुद्ध संघर्ष यानाः प्राप्त यायेमाः । बुद्ध स्पष्ट याना बिज्यागु दु – ‘पारीपाखे खिपतं चिनातःगु नाउचिया आसायानाः सुना नं खुसि छिना उखेपाखे थ्यंके फइमखु ।’ (धम्मपद) मेगु भासं धायेगु खःसा थ्व याकःमिया यात्रा खः । विहार धैगु अत्याचारयात हाकुतिनेगु निंतिं राजनीतिक थाय्बाय् मखु । सार रुपय्ं वर्ग संघर्षया सम्वन्धय् वा संगठित विद्रोहयापाखें वर्ग दुश्मनया भौतिक सफायात कयाः बुद्धयापाखें धयाबिज्यागु विशेष छुं मदु ।

खतुं छम्ह भिक्षुणी व छम्ह जनमुक्ति सेनाया गुरिल्लायात छथासं थनेहयेगु मल्लया उपन्यासया अवधारणगत लिधँसायात कयाः तार्किक ल्याखं कुंखिने नं फु । थ्यंकेगु आजुया लिधँसाय् वनेगु लँपुया औचित्य पुष्टि जुइ वा क्रान्तिया लिधँसा बल खः धकाः स्विकार याःम्ह माक्र्स न्हापांम्ह सिद्धान्तकार खः । अथेला, भ्लादमिर इभानोविच लेनिन उम्ह मनू खः सुनां तप्यंक हे धाःगु खः – ‘सेना हे मदयेकं गुकथं क्रान्ति न्ह्यज्याइ ?’ माओ त्से–तुङ्गला थ्व सिबें नं स्पष्ट वक्ता अले तछ्यानाः हे धाइ – ‘राजनीतिक सत्ताया जन्म बन्दुकया नालपाखें जुइ’ । निजी सम्पत्तिया उत्पत्ति हे मानव समाजया समस्याया मू श्रोत खः धकाः माक्र्सपाखें संकेत याःगु खः ।
अथें छपुलु जक मिखा ब्वयेबले ला मल्लया उपन्यासया निम्ह वार्ताकारत निम्ह मय्जुपिं जूगु वोहक उमिगु दथ्वी नैतिक व सैद्धान्तिक आधारया गुगुं मंकाः धरातल खने मदु । उमिगु भाय् ज्वःलाःगु खनेदुसां उमिगु थःथःगु खँच्वतय् तच्वकं भिन्नगु खँभाय् दुथ्याः । ‘मुक्ति’ थुज्वःगु खँग्वःया छ्यलाया अर्थ तकं ज्वःमलाः । गन बौद्ध भिक्षुणीया निंतिं शत्रु थः दुनेया मार खः, लौकिक क्षणभङ्गुर मोहयात त्याकेगु तातुना खः । मेखे, जनमुक्ति सेनाया गुरिल्लाया निंतिं दुश्मन धैगु वर्गीय संरचना, शोषण, पितृसत्ता, अल्पसंख्यकया शासन अले दमनकारी सामाजिक पद्धति खः ।

छु थथे निखेरिखे स्वयाच्वंगु निगू विपरित दर्शनया दथ्वी संवादया संभावना दुला ? अवश्य नं दु, आख्यान साहित्यया प्रयोगय् वा चेतना जागरणया अभियानय् गथे थौंकन्हय् गैरसरकारी संस्थातय्पाखें झीथाय् यानाच्वंगु कुतः थें ।

यदि थुकी तर्क यानातःगु पक्ष-विपक्षयात कयाः विश्वास मयायेगु खँयात छखेरिखे तयेगु जुल धाःसा उपन्यासय् दुने छुं ल्यं मदयेफु । पाश्चात्य साहित्यय् महान दर्शनतय् बिषययात कयाः वादविवाद न्ह्याकेगु उत्कृष्ट दसूत दु । लियो टल्सटाय्या ‘युद्ध व शान्ति’ या दुने ऐतिहासिक संक्रमणकालय् ब्यक्तिया भूमिकाया सम्वन्धय् विषाद् अन्तरसंवादया द्वं हे ध्वदु । ग्राम ग्रीनया राजनीतिक उपन्यासत गथेकि ‘सत्ता व गौरव’(१९४०) वा कोनार्डया ‘खिउँया नुगःचू’ आदि सिद्धान्त न्ह्यथनातःगु आख्यान मखसें आख्यान साहित्यत खः । फ्रान्सेली–चेकोस्लोभियन महाकवि मिलान कुन्देराया सफू धकिं ः न्हयकू कुचाया छपु च्वखँ (२००७) स् उपन्यासया प्रारब्धयात कयाः अतिकं यइपुक ‘रुप व विषयया द्वन्द’ कथं न्ह्यब्वयातःगु दु ।

अथेला, मल्लया उपन्यासयात कयाः यदि ब्वमिपिन्सं थुकिया भाय् व शैली अले बिषगत स्वतन्त्रतायात कयाः दुवालेगु तातुना खत धाःसा गुगुं उपलब्धी मखयेफु । धुस्वां साय्मिया दक्कले लिपाया नापं यानाः झिंछगू उपन्यास सफूत, गुकि वयकःया दक्कले लिपागु अले वयकलं पुनर्लेखनया कुतः यानादीगु ‘सर्गतं कुतुंवःम्ह न्या खः’ गुकि काब्यात्मक गद्य व आख्यानया नस्वाः दु, तुलनात्मक ल्याखं मल्लया गद्य ठोस, क्वात्तु, चिचाहाकः व अर्थपूर्ण । छम्ह चतुर कलाकार थें वं नियन्त्रण दुने चित्रणयायेगु व दुवालेगु अले सहज रुपय् दृश्य संयोजन व पात्रतय्त जीवन्त यानातःगु दु । झीगु आख्यान साहित्यय् यदि मथुरा साय्मि बःचाहाकलं व श्रृगारिक शैली खँतयेगुलि विलक्षणता दुम्ह खःसा, निःसन्देश लक्षमण राजवंशी बोलीचालीया भासं गद्य च्वयेगुलि न्ह्यलुवाः खः । राजा शाक्यं तःजिगु व छायपियातःगु लाक्षणिक भाय् छ्यलेगु याः । थःगु आख्यान साहित्यय् भूषण श्रेष्ठ ताहाकःगु संरचना न्ह्यब्वयेगुलि ज्वःमदु । शशिकला मानन्धरया न्हूगु च्वसाय् तच्वकं चिहाकःगु विवरणत्मक गुण दु । समकालिकपिं नापया तुलनाय् मल्लया वाक्य संरचना, शैली व खँपुत छ्यलाः म्होजक आलंकारिक, गाक्कं सुब्यवस्थित, संयमित व म्हंचाःगु पहः खने दु ।

धाथें धायेबले, स्थितिइ नाटकीय ह्यूपाः हयेगु क्षमता व पात्रतय् चरित्र चित्रण तुरुन्त यायेगुलि मल्लया कुतः उपन्यासया प्रत्येक दुवातय् ब्वनेदु । भलसा दु, थःके दुगु थुगु प्रतिवायात पितब्वयेगुलि वइगु कन्हय् अझ कुतः याइ ।

More Stories Like this