तोखाया इतिहास व विस्काः नखः

- सुविन्द्र श्रेष्ठ

निद्वः दँ निसें थःगु कृति व स्वाभिमानयात कःघानाः आःतक नं अस्तित्वय् दुगु नेवाः वस्ती खः, तोखा । थःगु हे मौलिक व ऐतिहासिक महत्वं जाःगु तजिलजि दूगु नेवाः लागा खः, स्वनिगः । स्वनिगः दुने हे येँया रत्नपार्कं ९.५ किलोमिटर व सामाखुसी चक्रपथं ४ किलोमिटर उत्तरपाखे शिवपुरी राष्ट्रिय निकुञ्जया क्वसं च्वंगु ऐतिहासिक व प्राचीन नेवाः वस्तीया नां खः, तोखा । थनया किरातकालया शिलालेख, लिच्छविकालिन आलेख व मल्लकालिन कलात्मक कृतिपाखें थनया महत्व फुकसिया न्ह्यःने ब्वयाबिउगु दु । उगु हे ऐतिहासिक लागाः छगू जात्रा हे जात्राया शहर खः । थनया हरेक पर्वं थनया मौलिक प्राचिनता क्वतुकः म्वाकातयेगु नापं विविध सांस्कृतिक पर्वं मनूयात इमिगु नैतिक आदर्श व जिम्मेवारीयात बोध याकेगु ज्या जुयाच्वंगु दु । तोखा येँया उत्तरीय नेवाः बस्ती मध्ये दकलय् सांस्कृतिक रुपं तःमिगु शहर खः ।

तोखा थः हे मौलिक परम्परा व संस्कृतिइ तःमि नेवाः वस्ती खः । थन झिनिला हे थीथी नखः चखःत हनेगु ज्या जुइ । अज्याःगु हे थीथी नखःत मध्ये न्ह्यःने वयाच्वंगु छगू महत्वपूर्ण व न्ह्यइपुसेच्वंगु नखः खः, विस्का जात्रा । थुगु जात्रा विक्रम संवतया न्हूदँ या न्हापांगु न्हि बैशाख १ गते अर्थात खायुगु संल्हु कुन्हु निसें न्ह्यानाः बैशाख ४ गते क्वचाइ । थुगु नखःया झ्वलय् तोखाय् च्वंगु सपनद्यः, चण्डेश्वरी, भगवती गणेद्यः, क्वःगु गणेद्यः, पिगंद्यः (इण्द्रायणी), महाद्यः व संसद्यःयात खतय् तया बाजं थाना धुमधाम नक्सां सिन्ह जात्रायासें तोखा दे चाहिइकी ।

तोखाया विस्का जात्राया बारे थीथी बाखँ न्यने दु । उकिसनं इतिहासय् सुलाच्वंगु तथ्यया लिधांसय् दुगु छपु बाखँ प्रसिद्ध जू । थुगु बाखँ जक मखया तोखाया निद्वः दँ न्ह्यःया इतिहास नं खः । थुगु खँयात खोज अनुसन्धान याये फत धाःसा अझ नं यक्व खँत लुइफु ।

थ्व जात्रा गथे यानाः हनि धका थन छसिकथं न्ह्यब्वयाच्वना -

न्हापा न्हापा तोखाया उत्तर पश्चिम क्षेत्र गुकियात उगु इलय् भिग्मल राज्य नं धइथु जुयाच्वन । उगु राज्यय् छम्ह न्यायीक गुणवान जुजु भिग्मल दु जुल । जुजु भिग्मल मचा वलय् निसें हे उगु राज्य स्वतन्त्र रुपं चले जुयाच्वंगु व अनया नागरिकतनाप दुःख कष्टया साक्षि च्वना तःधि जुल । भिग्मलया अबु सिइ धुंका थःगु ल्हातय् राज्य सत्ता वेयधुंका जुजु भिग्मलं उगु राज्यय् च्वंपि फुक्कं जनताया सुरक्षाया निंतिं च्वनेगु थाय्या व्यवस्था यानबिल । थुगु ज्यां यानाः जुजु भिग्मल नापसं च्वंगु राज्यय् तकं लोकप्रिय जुल । अज्याःगु व्यवस्था खनाः नापसं च्वंगु राज्यया जनता नं इमिगु राज्यय् अज्याःगु हे व्यवस्था यानाः बिइत जुजु भिग्मलयात बारम्बार सःताच्वन । न्यायवान जुजु भिग्मलं युद्ध याःयां उगु राज्य त्यकाकाल । अले थःगु राज्य थें हे युद्ध यानाः त्याकूगु थासय् नं जुजु भिग्मलं उकथं हे जनताया सुरक्षाया निंतिं बासया व्यवस्था यानाबिल । जुजु भिग्मलं त्याकूगु राज्यय् छगू कथं नमुना ज्यायात येँया उत्तरी लागाःयात “चार सय तोखा, सात समय फेरा” धकाः धायेगु यात । थुगु लागाय् दुगु फुक्कं नेवाः वस्तीइ तोखाया थें झलक बिउ । भाय्, संस्कृति व पर्व समान दु । थन त्याकूगु न्हय्गु राज्य मध्ये प्यसः-प्यसः छेँखाःया वस्ती जुजु भिग्मलं पलिस्था यात ।

छन्हु विष्णुद्यः व शनिया दथुइ थःथः दथुइ सु तःधम्ह धाइगु खँय् ल्वापु जुल । शनिं थः विष्णु सिवें तःधंम्ह जूगुलिं लुँया सिहासन थःत देयमाःगु धाकाः विद्रोह यात । निम्हसिया सिया दथुइ ल्वापुया समाधान यायेत न्याय निसापय निपुर्ण जुम्ह जुजु भिग्मलया थाय् वना थुगु खँ ब्याकेगु क्वःछित । विष्णु व शनि जुजु भिग्मलया राज्यय् वन । अन जुजु भिग्मलं विष्णुयात लुँयागु सिंहासन व शनियात नंयागु सिंहासन फेतुकुसें आतिथ्य सतकार यात । विष्णु व शनि नं इमिगु ल्वापु जुयाच्वंगु विषय समाधान यायेत इनाप यात । अले जुजु भिग्मलं थः गु सिंहासनय् च्वनाच्वंगु खः वःहे कयादिसं धाका धाल । शनिनं थःत नं याःगु सिंहासनय् लानाच्वंगु धासें तसकं तंचाल । अले शनिनं थःत अन्याय जूगु धासें भिग्मल राज्यय् आर्थिक खडेरी, प्राकृतिक प्रकोप व मानवीय क्षतिया प्रपञ्चया सृष्टि यात । उकीया लिच्वः कथं जुजु भिग्मलं थःगु राज्यय् च्वने मफया नापसं च्वंगु राज्यय् शरण काः वनेत बाध्य जुल ।

जुजु भिग्मलं नापसंया राज्यया जुजु याके थःत ज्या बिइत इनाप यात । तर भिग्मल जुजु जूगुलिं छु ज्याः बिइगु मसिया थः काय् राजकुमार स्वयेगु ज्या बिल । उम्ह राजकुमार तसकं खोइम्ह जुयाच्वन । खोइबलय् जुजु भिग्मलं कोठाया अंगलय् यखाना तःगु ध्वँया छ्योनय् क्यनाः 'काः ध्वँ वला न्हां' धकाः ख्याना राजकुमारयात सुंकच्वंकेगु यात । छन्हु अथेहे राजकुमार खोयाच्वंगु इलय् 'ध्वँ वल न्हि' जक छु धाःगु खः, शनि ध्वँके दुबिना वयाः राजकुमारयात नयाबिल । वयां लिपा राजकुमारया मां-अबु वल । राजकुमारया बारे खँ जुल, तर, जुजु भिग्मलया खँय् विश्वास मयात । लिपा थःगु काय् धाथें मदुगु सीवं जुजु भिगमलया ल्हाः तुति पाला उगु देसं पितिना छ्वल ।

जुजु भिगमलया अज्याःगु अवस्था खनाः वयाः लानीं तसकं नुगः मछिंकल । उगु इलय् काशीद्यः चाःहिउ हिउं भिग्मल राज्यय् थ्यंकवल । यक्व हे ताःन्ह्वल धकाः बुगालय् च्वंगु लः त्वनाः पलख आराम यात । उगु इलय् काशीद्यःयात सितल यायेगु निंतिं वा वल उकीया काशीद्यःयात भिग्मल राज्यया जनतां वःगु वाः हे मचाल ।

जुजु भिग्मलं राज्य याये मफुगुलिं उगु राज्ययात मनूतय्सं सम्मान यायेगु त्वःतल । जुजु भिग्मल छगू फलचाय् च्वनाः च्वंगु इलय् जवा (गोठालो) मस्तय्सं की ल्हाः व पःपु त्वःथला न्ह्यःनेसं च्वंगु बुलाय् वानछ्वल । तर छुं ई लिपा हे उगु कीया न्हापाथें ल्हाः व पपु जाःया ब्वयाः वन । थुगु अजु चायपुगु दृश्य खनाः जुजु भिग्मलया नुगलय् छगु न्हूगु आशा जाःया वल । थन छक्व उगु बुगालय् दुने वनेखंसाः न्हापाया थें ल्हाः तुति दइगु बिचाः यात । अले अन म्हिता च्वंपि मस्तय्त सःता धाल, 'जितः नं छक्वः बुगालय् थुनाः बिउ ।' अले छम्ह मचां जुजु भिग्मलयात कथिं तुयाः बुगालय् घ्वानछ्वत । लिपा लखं पिहांवःगु वलेय् जुजु भिग्मलया मदुगु ल्हाः तुति हानं बुयाः वल । न्हापा थें हे बांलागु म्ह दत । थुगु आशर्चय खनाः जवा वयाच्वंपिं मस्त अजुचाल । थुगु खँ फय् थें उखे थुखे प्रचार जुल । अले उगु देय् व जःख देय् च्वंपि अपाङ्ग व अशक्तपिं अन म्हो जूजूं वन ।

उखे थः भातयात मालेत जुजु भिग्मलया कला उखेथुखे जुयाच्वन । छन्हु लँय् बांलाम्ह ल्याम्ह मिजंयात नापलाइ । उम्ह मिजनं जि छंगु भात धाइ । तर लानी पताय् मयायेवं अन नापसं च्वंपिं मस्तय्त न्यनी । लिपा फुक्कं खँ कनेधुंकाः लानीं उम्ह मिजं थः हे भात जूगु स्वीकार याइ ।

उखे भिग्मल राज्यया जनतातय्सं जुजु भिग्मलयात हाकन थःगु देया जुजु यानाः राज्य याके बिइ । छु दँ राज्य याये धुंकाः अन धें दुःख बिल । धें नं मुक्त यायेत जनतां जुजुयात इनाप याइ । जुजुं खुसि पारी धें वइ मखु धासें खुसि पारी योजना यानाः वस्ती वसेयात । आः यागु पञ्चेतार(भिल्ली अर्थात भिग्मल), न्हापाया भिगमल जुजुया राज्य व जुजु भिगमलं खुसि पारी वसे याःगु वस्ती हे तोखा खः ।

छन्हु म्हगसय् छम्ह मनूयात तोखाया सिद्धपोखरीया लिकसंच्वंगु द्यः नं - 'खत देकाः जित काःवा, जिं छंगु मनोकामना सिद्ध यानाः विइ' धकाः धाल । अले उम्ह मनूखं सःथें मसःथें खाइगु संल्हु अर्थात बैशाख १ गते द्यःयात खतय् तयाः तोखा देय् चाहिकाः हाकन अन हे तेयत स्वःगु इलय् छथाय् वनः खःयात संके हे मफुत । न्ह्याकू हे याःसां संके मफेवं अन लिपा नशद्यः लिकसं दिकल । थुकथं तोखाया विस्का जात्रा न्हयाःगु खः । थुकथं म्हगसय् थुगु जात्रा यायेमाः धकाः धाःगु जूगुलिं सिद्धि पुखुतिर्थया नां सपनतिर्थ धकाः तःगु खः । तोखाया सपनतिर्थया सिद्धि पुखुतिर्थय् म्वःल्हुत धाःसा रोग लनिगु जनविश्वस दु । थुकथं न्ह्याःगु मेलाय् बुलहुं भक्तजनत अप्वया वन । अन लिपा मेलायात व्यवस्थि व सुविधा विइगु निंतिं गुठिया स्थापना जुल । पुखु यचुकेगु द्यःयात समायायेगु ज्या नं न्ह्यात ।

More Stories Like this