शासकीय स्वरुपय् पहिचान

सुरेश मानन्धर

राजतन्त्र मदयेसातकि उकिया थासय् राष्ट्रपति वइगु स्वाभाविक खः। तर आः नेपालय् वइम्ह राष्ट्रपति कार्यकारी जुइ कि आलंकारिक जक जुइ, थौंया मू विवाद धाःसा थनथाय् लाक्क दु। देशय् न्हू नेपाःया कल्पना याःगु पार्टी माओवादीं आः राष्ट्रपति शासन हे लागू जुइमाः धइगु तर्क तयाच्वंगु दुसा नेपाली कांग्रेसं संसदपाखें ल्यइम्ह प्रधानमन्त्रीं शासन चले याइगु व्यवस्था हे लागू जुइमाः धयाच्वंगु दु। मू विवाद थ्वहे निगू पार्टीयागु खः। मेमेगु पार्टीया बिचाः वा अडान तपसिलय् लाःगु फुटनोट जक खः धाःसां छुं मपाः ।

न्हूगु नेपाःया शासकीय स्वरुप बारे चर्चा यायेबलय् झीसं थ्व खँ ल्वःमंके मजिउ कि आःया नेपालय् केवल शासकीय स्वरुप जक हिलेत्यंगु मखु। मुक्कं राज्यया स्वरुप तकं न्हूगु यायेगु लँपुइ झी दु। उकिं शासकीय स्वरुपया खँ ल्हायेबलय् आः झी पुलांगु एकात्मक राज्य व्यवस्थायात त्वःताः संघात्मक व्यवस्थाय् प्रवेश जुइत्यनागु दु धइगु खँयात नं मनन् यायेमाः। अतः आःया शासकीय स्वरुप संघात्मक व्यवस्थायात नं ल्वयेमाः धइगु खँय् विवाद मदु। अले संघात्मक व्यवस्थाया खँ ल्हायेबलय् नेपाः छाय् संघात्मक व्यवस्थाय् वनेत्यन व थ्व न्हूगु व्यवस्थां नेपाःया छु गुज्वःगु मागयात संवोधन यायेत्यंगु खः धइगु खँ नं ल्वःमंके मजिउ ।

थ्व खँय् विवाद मदु कि नेपाः संघीय प्रणालीइ वनेत्यंगु हे थनया लिउने लानाच्वंगु थीथी जातितय्त नं राज्यसत्ताय् पहुँच दयेकेत खः। अय् जुयाः हे आः निर्माण जुइत्यंगु संघीय व्यवस्था पहिचानय् आधारित जुइमाः धयाच्वंगु खः। यदि सामर्थ्य वा अन्य आधारयात जक ध्यान बियाः संघीय व्यवस्था लागू यात धाःसा व व्यवस्था पूवंक हे विफल जुइगु खँय् शंका मदु। उकिं नेपाःया राज्य पुनर्संरचना हे पहिचानय् आधारित जुइमाः धयाच्वंगु थ्व इलय् शासकीय स्वरुपय् चाहिं पहिचानया छुं हे अंश मतयेबलय् अज्याःगु शासकीय स्वरुप नं न्हूगु नेपाःयात उपयुक्त मजुइगु सम्भावना दु। उकिं शासकीय स्वरुप निर्धारण यायेबलय् नं पहिचान पक्षयात ध्यान बीमाःगु अतिकं आवश्यक दु ।

आः पहिचान पक्षयात नं ध्यान बियातःगु शासकीय स्वरुप गज्याःगु जुइ ले? राज्य पुनर्संरचना याइपिंसं थुकी नं ध्यान बीमाःगु खनेदु। थौंकन्हय् चर्चाय् वयाच्वंगु थीथी मोडलया शासकीय स्वरुपत मध्ये पहिचान पक्षलिसे सतीगु स्वरुप गुगुपती खः? थ्व खँय् विश्लेषण जुइमाःगु दु ।

देशय् आः लागू जुयाच्वंगु संसदीय प्रणाली अर्थात संसदं प्रधानमन्त्री ल्ययेगु विधि ला नेपालय् पूवंक हे असफल जुइधुंकल धइगु खँ २००७ सालंनिसें असफल जुया वःपिं प्रधानमन्त्रीतय् ख्वाःपाः जक स्वःसां नं गाः। सिंहदरवारय् वय्कःपिं सकसिनं थःथःगु ख्वाःपाः यखाना थकूगु दु गुगु वय्कःपिंसं थःपिनि कार्यकालय् याना थकूगु छगू जक प्रमुख ज्या खः ।

देशय् संसदीय व्यवस्था असफल जूगुया मुख्य कारण दरवार खः धायेगु याः। तर दरवार वांछ्वयाः स्वतन्त्रपूर्वक शासन न्ह्याःगु स्वदँया दुने नेपाःया संसदं प्यम्ह प्रधानमन्त्री जन्मे यायेधुंकूगु वृत्तचित्र स्वयेगु खःसा नेपाली संसदीय व्यवस्थायात असफल याइगु प्रमुख शक्तिकेन्द्र दरवार जक मखु मेगु नं गनं धइगु खँ न्हाय्कं स्वये थें छर्लङ्ग जुइ धुंकूगु दु। थ्व शक्तिकेन्द्रयात हीकेगु तागत झीके मदु। उकिं झी हे हिला वनेगु उपाय झीसं नाला कायेमाः ।

संसदीय व्यवस्थाया विकल्पया रुपय् जनतां तप्यंक ल्यःम्ह राष्ट्रपतियात शासन याकेगु विधि प्रस्तावित जुयाच्वंगु दु। जनतां प्रत्यक्ष ल्यःम्ह राष्ट्रपतियात शासन याकेगु विधि लोकतान्त्रिक व पारदर्शी ला जू तर थुकी झीसं माग यानाच्वना थें पहिचान पक्षया पुट धाःसा मदु। माओवादी अध्यक्ष प्रचण्ड राष्ट्रपति जुल धाःसा अधिनायकवाद लागू याइ धइगु कांग्रेसया हुतिहारा तर्कया कारणं मखु, पहिचान पक्षयात थ्व शासकीय स्वरुपं पूर्ण रुपं अस्वीकार याःगु कारणं राष्ट्रपति प्रणाली झीगु लागिं उपयुक्त मजुइफु। राष्ट्रपति जुइम्ह मनू न्ह्याबलें छगू हे जक जातिं त्याना वयाच्वन धाःसा उकिं कन्हय् वनाः मेमेगु जाति दथुइ हानं मेगु कथंया असन्तोष ब्वलंकी। अमेरिकाय् तकं न्ह्याबलें तुयू जातियापिं जक राष्ट्रपति त्याइगु धकाः हाकु जातियापिं मनूत रुष्ट जुइगु याः।
उकिं झीगु लागिं उपयुक्त शासन प्रणाली धइगु जनतां प्रत्यक्ष ल्यःम्ह प्रधानमन्त्री व थीथी निर्वाचित प्रतिनिधितय्सं ल्यःम्ह आलंकारिक राष्ट्रपति जुइफु। जनतां प्रत्यक्ष प्रधानमन्त्री ल्यल धाःसा वयात संसदीय व्यवस्थाय् थें खुला खुलाय् हीके फइ मखु। वं प्यदँ (वा न्यादँ) ढुक्क जुइक ज्या याये खन धाःसा विकासयात गति बी फइ। उखे संसद वा थीथी निर्वाचित प्रतिनिधितय्सं राष्ट्रपति ल्ययेगु जुल धाःसा थीथी जातियापिं मनूतय्त पालंपाः राष्ट्रपति दयेकेगु ज्या याये फइ। देशय् ब्रम्हू क्षेत्री जक मखु गुरुङ, नेवाः, तामाङ, राई, लिम्बु, थारू, मगः, दलित, आदि जातियापिं मनूत नं राष्ट्रपति जुइ खनकि अले उमिसं थ्व देश ला जिगु नं खः धकाः छातिइ ल्हाः तयाः धाये फइ। थथे जुल धाःसा राष्ट्रया सर्वोच्च निकायय् तकं मुलुकया पहिचान पक्ष स्थापित जूवनी। देय्या दकलय् च्वय्या निकायय् थःगु जातिया मनू थ्यन कि तिनि फुक्कं जातिं थ्व झीगु नं देय् खः धाये फइ ।

आः तक न्ह्यःने वयाच्वंगु शासकीय स्वरुपया मोडेलत मध्ये देय्या आदिवासी जनजातितय्सं ल्ह्वनाच्वं थें पहिचानया मुद्दालिसे सतीगु 'पहिचानमैत्री' मोडेल धइगु थ्वहे खः। विश्वया मानचित्रय् स्वयेगु खःसा थज्याःगु शासकीय स्वरुप आः तक इजरायलय् सफलतापूर्वक लागू जुयाच्वंगु खनेदुसा वंगु संविधानसभाया चुनावय् नेकपा (एमालें) थ्व मोडेल प्रस्ताव याःगु खः। थौंकन्हय् माओवादीं धयाच्वंगु मोडेल व कांग्रेसं धयाच्वंगु निखे स्वःगु निगू धारया मोडेलयात समायोजन यानाः दथुया लँपु ज्वनेगु खःसां नं थ्वहे मोडल उपयुक्त जुइफु ।

More Stories Like this