चतुआर्य बौद्ध सिद्धान्त

सुवर्णमान तुलाधर

बुद्धया उपदेश गुलि वैज्ञानिक व वस्तुपरक जू उलि वैज्ञानिक व वस्तुपरक अन्य चिन्तक दार्शनिकपिनिगु उपदेश खने मदु। विश्वय् बौद्ध दर्शनं प्रभावित मजूपिं मनूत म्हो हे जक दु। बौद्ध दर्शन केवल श्रद्धा मूढ विश्वास अन्ध-परम्परा रितिथिति कर्म काण्ड धार्मिक पूजाआजा विधिविधान मखु, थ्व ला शुद्ध जीवन शैलीयात तिबः जुइगु व्यवहारिक शिक्षा खः। बुद्धं सुं ईश्वरया भर मकासे थःगु हे कुतलं थःगु सुधार यानाः जक मोक्ष प्राप्त जुइ धकाः धयाबिज्यात, विचारपूर्वक ध्यान यानाः आत्म सुधार आत्म अनुशासन आत्म पवित्रता आत्म ज्ञान साक्षात्कार यायेगुली बः बियाबिज्यात ।

बुद्ध-उपदेश बुद्धयागु हे शब्दय् न्ह्यब्वये:
'सब्ब पापस्स अकरणं-कुशलस्स उपसम्पदा
स-चितपरियोदपं -एतं बुद्धानुसासनं।'
(धम्मपद गाथा १८३)
अर्थात मखुगु (पाप) ज्या मयायेगु, भिंगु (कुशल) ज्या मुंकेगु, थःगु चित्त परिशुद्ध पवित्र यायेगु थ्वहे (न्हापांनिसें) बुद्धपिनिगु उपदेश खः।
बुद्धया निम्नोक्त प्यंगू मूखँ तसकं वैज्ञानिक एवं स्वस्थ चिन्तनया उपजकथं प्रतिपाद्य खनेदु:-
- सुं सृष्टिकर्ता परम ईश्वर दु धकाः स्वीकार मयायेगु
- आत्मायात स्थीर नित्य माने मयायेगु
- गुगुं नं ग्रन्थ (चाहे न्ह्याक्व हे तःधंगु धर्म शास्त्र थजु)यात स्वतः प्रमाण माने मयायेगु
- जीवन-प्रवाहयात थ्व हे जन्मय् जक
परिसीमित (जन्मया प्रारम्भ थ्वहे शरीर नापं जूगु अले अन्त्य थ्व हे नापं जुइगु) धकाः स्वीकार मयायेगु
१) सुं सृष्टिकर्ताया अस्तित्व स्वीकार मयायेगु:
वस्तुतः झीगु जिन्दगीया अस्तित्व, अझ धाये समस्त चराचर जीव निर्जीव जगतया अस्तित्व कार्यकारणया प्राकृतिक नियमं संचालित दु। थुगु प्रसंगय् बुद्धं सुं सृष्टिकर्ता ईश्वरयात हर्ताकर्ता धकाः स्वीकार यानाबिमज्याः, वसपोलं धयाबिज्याःगु दु:�
'अताहि अत्तनो नाथो कोहि नाथो परोसिया
अतनाव सुदन्तेन नाथो लभति दुल्लभं।'
धम्मपद गाथा १६०
अर्थात थःहे थःम्ह मालिक खः। थःयां पिने मेपिं मालिक सुं मदु। थः बांलाः भिंगु लँपुइ वने फुसा थःके थम्हं दुर्लभम्ह मालिक प्राप्त याइ ।

बुद्धमतय् सुं सृष्टिकर्ता ईश्वर दु धकाः गनं धया तःगु मदु। संसारय् गुलि भिं-मभिं, बांलाः-बांमलाः, सुःख-दुःख, दया-त्रुरता दु व फुक्कया कारण ईश्वर मखु, थम्हं यानागु कर्मया फल खः। ईश्वर सिर्फ मनूया मानसिक सृष्टि खः। मनूया जीवन भिंकेगु ताकत ईश्वरयाके मखु, मनूयाके थःगु हे ल्हातय् दु। मनूया मालिक मनू स्वयम खः ।

जन्म पुनर्जन्म ईश्वरया लीला मखु, कर्मया लिच्वः खः। कर्म व जन्म (पूर्वजन्म, पुनर्जन्म) छगू मेगु लिसे अनयोन्याश्रित दु दु। न्हापा झीसं छु यानागु खः उकियागु फल आः अथवा लिपा प्राप्त जुइ आः झीसं छु यानागु दु उकिया फल लिपा थ्वहे जन्मय् अथवा मेगु जन्मय् प्राप्त जुइ। थम्हं यायेगु कुशल अकुशल कर्मया कुलयोग थः स्वयम् हे खः। कुलयोगया ल्याःचाः जन्म जन्मान्तरण जुयाच्वनी। ल्याःचाः सिमधः तक थुकिया बन्धनय् झी तक्यनी ।

बुद्धमतानुसार मनूत तृष्णां कार्य-कारणया बन्धनय् लानाः सांसारिक कर्मभोग यानाच्वन, जन्म-मरण व दुःख दौर्मनस्यया वेदना फयाच्वन। मनूतय् परम शत्रु दुःखया मूल हा तृष्णा खः। उकिं व शत्रुयात थःगु नुगलय् वासः मबिसे निरोध यायेगु अपरिहार्य जू ।

२) आत्माया अमरत्व माने मयायेगु:
थ्व संसारय् छुं नं एकनास व स्थीर मदु। जीवन अनित्य खः। न्ह्यागुं तत्व अस्थायी खः। झीगु देह शरीर नं क्षणिक खः, क्षण प्रतिक्षणय् हिलाच्वंगु दु। असंख्य अणु परमाणु गुकिं देह निर्माण जुयाच्वंगु खः, उमिसं थःथःगु स्थान नवोत्पन्न अणुया निंतिं रिक्त यानाच्वंगु दु। पुलांगु अणुं रिक्त यानाच्वंगु स्थान न्हूपिंसं क्षण प्रतिक्षण कयाच्वंगु दु। अपितु झीसं थःगु देह शरीरयात वहे खः धयाच्वना गथे कि खुसिया लः व धार क्षण प्रतिक्षणय् हिला च्वंसां खुसियात वहे खः धयाच्वना ।

गुगुं गुगुं धर्मया साधकतय्गु विश्वास दु कि मनुष्यया देह दुने देहं अलग्गु छगू नित्य स्थिर चेतन शक्ति दु गुकिं यानाः देह चेष्ठायुक्त जुयाच्वनी। व चेतन शक्ति देहं छुटे जुयाः कर्मानुसार शरीरान्तरण जुइवं देह चेष्ठा रहित जुइ। थ्वहे स्थीर नित्य चेतन शक्तियात ईश्वर रचित आत्मा धाइ। किन्तु अन्यान्य धर्मया साधकतय्गु विश्वास खः कि आत्मा शरीरं अलग्ग मेगु मखु, मृत्यु जुइबलय् शरीरलिसे आत्मा नं मदयावनी। शरीर फुइ व आत्मा नं फुइ।
बुद्धं थ्व नितां विचारधारायात अस्वीकार यानाबिज्यात। वसपोलं आत्मायात न स्थीर नित्य धकाः धयाबिज्यात, न त मृत्यु नापं मदयावनीगु धयाबिज्यात ।

बुद्धमतानुसार झीके पञ्चस्कन्धया (नाम-रुपया) यागं उत्पन्न छगू चित्त-शक्ति दु। चित्त बाह्य अन्यान्य वस्तु सिबें कयौं गुणा अप्वः क्षणिक, क्षण प्रतिक्षण उत्पन्न विनास जू। चित्त (मन) यागु उत्पन्न विनास श्रृंखलायात चित्त�प्रवाह धाइ। क्षण प्रतिक्षण उत्पन्न विनास पालंपाः निरन्तर रुपं जुइगुलिं चित्त-प्रवाहयात चित्त सन्तति नं धाः। शरीरय् चित्त-सन्तति प्रवाहित जुतले शरीर चित्त-शक्ति युक्त सजीव जुयाच्वनी। चित्त (मन) क्षणिक जूसां चित्त-प्रवाह क्षणिक मखु अविछिन्न खः। उकिं चित्तयागु परिशुद्धि परमावश्यक खः। राग द्वेष मोह क्लेशया मलं चित्र-प्रवाह गुलिगुलि मुक्त जुइ उलि उलि हे कायिम वाचिक मानसिक कर्म नं परिशुद्ध जुजुं वनी ।

झीगु अनित्य शरीर दुर्गंघ सहित जक मखु, थम्हं धइथें नं मदु। थ्वहे कारणं यानाः आत्माया सत्ता मान्य मजुल, अनात्माया अस्तित्व पुष्टि जुल। बुद्धं आत्माया अमरत्व स्वीकार यानाबिमज्याः। वसपोलया सिद्धान्त अनात्मावाद खः। अनात्मा वर्णय बुद्धया शब्दय् थुकथं दु:
'सब्बे धम्मा अनताति, यदा पञ्जाय पस्सति
अथ निविन्दति दुक्खे, एसा मग्गो विसुद्धिया।'
(धम्मपद गाथा २७९)
अर्थात गुम्ह मनुखं फुक्कं धर्मया अनात्मा तत्व विशुद्ध ज्ञानं खंका काइ व संसारिक दुःखं मुक्त जुइ, थ्व हे मुक्तिया निंतिं पवित्र मार्ग खः ।

३) छुं नं ग्रन्थयात स्वप्रमाण माने मयायेगु:
छुं नं खँ वा धर्म सुं तःधंम्ह मनुखं धाल धकाः मिखा तिसिनाः स्वीकार यायेगु मखु। छुं तःधंगु धर्मग्रन्थय् च्वया तल धायेवं नं याउँक पत्याः जुइ मजिउ। सत्य व यथार्थ स्वयम्भू थम्हं वस्तुगत विश्लेषण अन्वेषण अनुभूत यानाः तिनि ग्रहण यायेमाः
लुँकःमिं थःगु ज्यासलय् लुँ धकाः हःगु धातु लुँ हे खः धकाः शीघ्र स्वीकार याइ मखु। छुया स्वइ। चुलाः छ्यानाः स्वइ। थीथी कथं परिक्षण याना स्वइ। लुँ हे खः धकाः यकिन जुइव तिनि स्वीकार याइ। अथे हे धर्म दर्शन सिद्धान्तया खँ नं स्वयम थः थम्हं स्वतन्त्र विवेक बुद्धिं परिक्षण अन्वेषण यानाः तिनि स्वीकार यायेमाः। अन्ध श्रद्धा विश्वासं माने याये मजिउ ।

छुं ग्रन्थय् उल्लेखित खँ थःगु चिन्तन मनन वैज्ञानिक बिचाः कथं गलत जूसा स्वीकार याये माःगु मदु। ग्रन्थ स्वयम् हे प्रमाण मखु। ग्रन्थ गहन चिन्तनया लागिं छगू आधार जक खः। थ्वहे बुद्धया शिक्षा खः, सिद्धान्त खः।
सूत्रपिटक दुने अंगुत्तर निकायय् केसमुक्ति 'कालाम सूत्रय' थथे उल्लेख दु:-
छुं नं कथित विषय १) पूर्व अश्रुत, २) परम्परागत, ३) परापूर्व कथित ४) धर्म ग्रन्थानुकूल ५) तथ्य व तर्कसम्मत ६) न्यायपूर्ण ७) आकर्षक व्यक्तित्वया कथन ८) प्रकारान्तरं चुस्त दुरुस्त ९) स्वमतानुकूल १०) पूजनीयपाखें धाःगु आदि खयेफु तर अथे जूसां स्वतन्त्र चिन्तन मनन बिना छक्वलं विश्वास याये योग्य मजू।
४) जीवनयात थ्व हे जन्मय् जक परिसीमित धकाः स्वीकार मयायेगु:
बुद्ध मतानुसार कार्य-कारणया सम्बन्धय् अवलम्बित झीगु थ्व शरीरया वर्तमान जिन्दगी अनन्तकालंनिसें न्ह्याना वयाच्वंगु सुदीर्थ श्रृंखला मध्ये छगू अंश जक खः। मृत्यु थ्व श्रृंखलाया अन्त्य मखु। मनू वा मेगु रुपय् थन वा गनं प्रत्येक मृत्यु लिपा हाकनं मेगु जन्म जुइ। मनूया वर्तमान एवं भावी जीवनयात वयागु हे कर्मं नियन्त्रण, संचालन एवं निर्देशित यानाच्वंगु दइ। बांलाःगु कुशल कर्म याःपिं भिंगु जुनी बांलाःगु लोकय् (देव वा स्वर्ग लोक) जन्म जुयाः सुखकर कर्मभोग याइसा बांमलाःगु अकुशल कर्म याःपिं मभिंगु जुनी बांमलाःगु लोकय् (प्रेत वा नरक लोकय्) जुन्म जुयाः कष्टकर कर्म भोग याइ। थुकथंया कार्यकारणया प्राकृतिक नियम सर्वथा सुनिश्चित एवं न्यायपूर्ण जू, थुकिं सर्वत्र सदा काल न्याय याः। वर्तमान जीवन अवस्थिति वर्तमानया जक मखु पूर्वजन्मया कर्म फल नं खः। उलि जक मखु पूर्वजन्मया कर्मयागु कारणं आः भोगे याइगु कर्म फलयात सुद्धां वर्तमान जीवनया कर्मं प्रभावित याः, प्रभाव लाः वं ।

मृत्यु वइबलय् मृतकयागु चित्त-प्रवाह थःगु कर्मा कथं समानधर्मी न्हूगु देहय् शरिरान्तरण जुइ, जुनि हिली। तर जुनि हिउसां चित्त-प्रवाह जन्म जन्मान्तरण क्रम भंग मजुइकथं निरन्तर न्ह्याइ। थ्व क्रम उबले तक न्ह्याइ गबले तक तृष्णा निरोध जुयाः चित्त-प्रवाह विश्रृंखलित जुइ मखु। निरोध सम्बन्धय् अश्वजित श्रमणया शब्द न्ह्यब्वये:
'ये धर्मा हेतु प्रभवाः हेतु स्तेषां तथागतो
ह्यवदत तेषां च यो निरोध एवं वादी महाश्रमणः।'
(विनय पिटक, महावग्ग खन्धक ग्रन्थ)
अर्थात गुलि नं सृजित धर्म दु उपिं फुक्क हेतुं निर्मित खः, हेतुया उत्पत्ति पुनरुत्पत्तियात निरोध यायेगु उपाय बारे महाश्रमण (बुद्ध) याके जानकारी दु।
अनन्तकालंनिसें न्ह्यानाच्वंगु जन्म-मरण दुःखया श्रृंखलायात 'संसार' धाइ। थ्व श्रृंखलाक्रम अनवरत रुपं अनन्तकाल तक हे न्ह्याइ। उकिया निवृति तथा निवृतिया उपाययात 'निर्वाण' धाइ। हाकनं जन्म जुयाः दुःख सी म्वायेकेत साक्षात्कार यायेत स्वइगु थ्व 'निर्वाण' हे बौद्धतय्गु जीवनया मूल उद्देश्य खः ।

More Stories Like this