संविधानय् मौलिक हकया न्ह्यसः

– खेम गैरे –

मनूयात सम्मान पूर्वक म्वायेगु नितिं मदयेकं मगाःगु व मानव जातिया नातां स्वाभाविक रुपय् दइगु अधिकार हे मौलिक हक खः । अप्वः यानाः विश्वय्, फुक्क देय्या संविधानं उज्वःगु अधिकारयात ‘मौलिक हक’या रुपय् न्ह्यःथनेगु याइ ।
उगु अधिकारयात संविधानया मुटुया रुपय् नं कायेगु याइ । नेपालय् नं, संविधानय् मौलिक हक न्ह्यःथनेगु क्रम नेपाल सरकार वैधानिक कानुन, २००४ निसें हे शुरु जूगु खनेदु । नेपाल आन्तरिक शासन विधान, २००७ सं समानताया अधिकार, भेदभावविरुद्धया अधिकार, व्यक्तिगत स्वतन्त्रताया अधिकार शोषण विरुद्धया अधिकार व बाल अधिकारबारे न्ह्यःथंगु खः ।

अथेहे, नेपाल अधिराज्यया संविधान, २०१५ सं नागरिक व राजनीतिक अधिकार, व्यक्तिगत स्वतन्त्रता, समानताया धर्म, सम्पत्ति लगायत थीथी मौलिक हक तयातःगु खः । नेपाःया संविधान, २००९ सं नं न्ह्यगू मौलिक हक न्ह्यःथंगु खः । अथेहे नेपाल अधिराज्यया संविधान, २०४७ सं वं प्रकाशन स्वतन्त्रता, फौजदारी न्याय सम्बन्धी हक, निवारक नजरबन्द विरुद्धया हक, सूचनाया हक लगायत थीथी हक थपय् यानाः मौलिक हकया घेरा तच्चाः याःगु दु । मौलिक हक धयागु छु खः ? थ्व छाय् महत्वपूर्ण दु ? नागरिकं उपभोग यायेदैगु स्वतन्त्रता छु छु खः ? व मेगु महत्वपूर्ण न्ह्यसः भावी संविधानय् थुकियात गथे न्ह्यःथनेगु ज्या यायेत्यंगु दु ले ? थुकिया बारे आम नागरिक सुचित जुइगु जरुरी दु । छाय्धाःसा जनताया आधारभूत आवश्यकता व चाहनानाप सम्बन्धित हक व अधिकारं हे मुलुकया भविष्य क्वछीगु खः ।

संविधानं जनतायात पर्याप्त अधिकार, स्वतन्त्रता व अवसर सुनिश्चित यायेपूmसा जक इमिसं थःगु कर्तव्य व कानुनया पालना याइ । थ्व छुं अस्वभाविक खँ मजुसे मानवीय गुण खः । न्हापाया तुलनाय् नेपाल अधिराज्यया संविधान २०४७ सं मौलिक हकया संख्या अप्वयेकूसां आम नागरिकं उकिया प्रत्याभूति मजूगु विडम्बना सकस्यां स्यू ।
कानुनय् स्पष्ट च्वयातःसां नं जनताया अधिकांश हक अधिकार पूमवं । बरु इपिं थप शोषण व अन्याः, अत्याचारय् लानाच्वंगु दु । सायद, अढाईसय दँ ताःहाकःगु राजतन्त्र उन्मूलन जुइगुलिइ थ्व पक्ष नं जिम्मेवार खः । थ्वहे मर्म व भावनायात ज्वनेगु कुतः याःगु खनेदु – नेपाःया अन्तरिम संविधान ०६३ सं । थुकिं मौलिक हकया दायरायात नागरिक व राजनीतिक अधिकारय् जक सीमित मयासे आर्थिक, सामाजिक व सांस्कृतिक अधिकारतक्क थ्यंकेगु ज्या याःगु दु ।

संविधान दयेकेगु प्रक्रियाय्, संवैधानिक समितिया प्रतिवेदनं प्रस्ताव याःगु वहे स्वंगू आर्थिक, सामाजिक व सांस्कृतिक अधिकारयात मौलिक हकया रुपय् समावेश याःगु धयातःगु दु । संविधान दयेकेगु प्रक्रियाय् संवैधानिक समितिया प्रतिवेदनं प्रस्ताव याःगु वहे आर्थिक, सामाजिक व सांस्कृतिक अधिकारयात मौलिक हकया रुपय् समावेश याःगु धयातःगु दु । उकिं थुपिं अधिकारदुने छु छु लाइ ? व मेमेगु मौलिक हकया तुलनाय् छु गुलि पाः ? धयागु बारे नं थुइकेगु आवश्यक दु । थ्वहे सन्दर्भय् संयुक्त राष्ट्रसंघीय विकास ज्याभ्mवलं (युएनडिपीया) संविधान सभा विषयगत समितिया अवधारणा पत्र व प्रारम्भिक मस्यौदाय् आधारित जुयाः तयार याःगु ‘भावी संविधानय् नागरिक सरोकार’ सफुती थ्व खँय् यक्को हे ब्याख्या याःगु दु । आर्थिक व सामाजिक अधिकार अन्तर्गत खाद्य सम्बन्धी हक, आवास सम्बन्धी हक, सामाजिक सुरक्षा सम्बन्धी हक, स्वास्थ्य सम्बन्धी हक व उपभोक्ता हक प्रस्ताव याःगु दु ।

रोजगारी सम्बन्धी हकं बेरोजगार, नागरिकयात कानुनकथं बेरोजगार भत्ता बीमाःगु व्यवस्था याःगु दु । अथेहे यानाः स्वास्थ्यया हक अन्तर्गत नागरिकतय्त आधारभूत व आकस्मिक निःशुल्क स्वास्थ्य सेवा, स्वच्छ त्वनेगु लः व सरसफालय् पहुँचया हक समावेश याःगु दु । सामाजिक सुरक्षा सम्बन्धी हक अन्तर्गत याकः मिसा, अपांगता जूम्ह मनू, मस्त व ज्याथ नागरिकलिसें विपन्न वर्ग व असहाय नागरिकया हक न्ह्यःथनातःगु दु । उपभोक्ता सम्बन्धी हकय् गुणस्तरीय वस्तु व सेवाया सुनिश्चितताय् बहः ब्यूगु दु । थीथी कालखण्डय् दयेकूगु नेपाःया संविधानं मौलिक हकयात संवैधानिक मान्यता ब्यूगु दुसां नं उकिया प्रभावकारी कार्यान्वयन जुइमफुगु विडम्बनाया विषय जूवंगु द । नेपाःया अन्तरिम संविधान, ०६३ सं नं थप अधिकार सहित जनताया मौलिक हकया बारे न्ह्यःथनातःगु दु । तर थुकिं जनता लाभान्वित जुइ फयाच्वंगु मदु । इपिं आधारभूत आवश्यकतां नापं ब्यागलं च्वनाच्वनेमाःगु दु । जनताया न्ह्यःने राज्यया उपस्थिति तसकं न्यून दु, आः । थीत्यः मत्यः व जातीय भेदभाव ल्यनाहे च्वंगु दु ।
अल्पसंख्यक, सीमान्तकृत, बहिष्करणय् लाःपिं समुदायं ला झनै साधन श्रोत व अवसरया समान वितरण कायेखंगु मदु ।

थुकिं समानताया अधिकारयात आधारभूत मौलिक अधिकारया रुपय् प्रत्याभूति यायेमपूmगु याउँक हे थुइकेफु । विशेष समूहया अधिकार अन्तर्गत, दलित, समुदायया अधिकारयात ब्यागलं शिर्षकय् न्ह्यःथनातःगु दुसां उगु समुदायविरुद्ध जुइगु भेदभाव, अपमानजनक व्यवहार पंगु मदुनि । अथेहे लैंङ्गिक भेदभाव, मिसाप्रति जुइगु हरके कथंया हिंसा अज्ज नं विद्यमान दु । विधानय् न्ह्यःथनातःगुकथं फुक्क वर्ग, समुदाय व पक्षया हक अधिकार कार्यान्वयन यायेगु नितिं दकले न्हापां देशय् सुशासन कायम याकेगु जिम्मेवार व्यक्ति जवाफदेहिता उलिहे मदयेक मगाः । मौलिक हक हनन् जूसां याउँसा हे न्यायया नितिं अदालत वनेपैmगु व्यवस्था जुइगु आवश्यकता दु ।
कानुनय् न्ह्यःथनातःगु व्यवस्था कार्यान्वयन यायेत सामाजिक न्याय, मस्त, मिसा, उपभोक्ता व सुरक्षा सम्बन्धी अति महत्वपूर्ण हकबारे निर्णय यायेन्ह्यः पर्याप्त बहस व छलफलया जरुरी जुइ । लक्षित वर्ग लाभांवित जुइमपैmगु खःसा न्ह्याग्गु नं हक अधिकारया व्यवस्था याःसां सार्थकता दइमखु । देय् थौं शान्ति प्रक्रिया व संविधानं विगत व वर्तमानया कमी कमजोरी चिकाः आर्थिक, सामाजिक, सांस्कृतिक, राजनीतिक फुक्ककथंया मौलिक हक सुनिश्चित यायेपैm ।

More Stories Like this