सभ्यता झीगु म्हसीका खः

सुरेशज्योति शाक्य

सभ्य समाजं आविष्कार यानातःगु बांलाःगु गुणयात हे सभ्यता धाइ। सभ्यता म्हसीकेगु माध्यम इतिहास खः। इतिहास, ऐतिहासिक सामाग्रीं क्यनीगु खः। ऐतिहासिक सामाग्री धइगु पूर्वजपिंसं थःगु जीवनय् छ्यलाबुला यानातःगु विषयवस्तुत खः। गथेकि, वास्तुकला, अभिलेख, मुद्रा, बसजाः, संस्कृति, परम्परा इत्यादि। अझ थुकियात अःपुक थुइकेत कला, साहित्य, संस्कृतिकथं ब्वथलाः म्हसीकेगु चलन दु। थ्व स्वंगू विधाया धार्मिक, राजनैतिक, सामाजिक, आर्थिक, नैतिक इत्यादि अवस्थालिसे स्वापू दयाच्वनी। थुकथं सभ्यताया विकासक्रम नापनापं आविष्कार जुजुं वनाच्वंगु स्वंगुलिं विधा अर्थात कला, साहित्य व संस्कार दुने नं छु छु समावेश जुयाच्वनी धइगु खँ सीकेमाःगु आवश्यक जू। नापनापं ख्वपया ७ वडा गोल्मढी त्वालय् च्वंगु नमःबुद्ध चैत्य व ल्वहंपती उल्लेख जुयाच्वंगु छत्वाःचा खँ दसिकथं न्ह्यब्वये:-

१) कला:- चित्र, मूर्ति, वास्तु, संगीत जक मखु मनूतय्सं थःगु जीवन सुथांलाक न्ह्याकेत दयेकातःगु दक्वं मूर्त वस्तुयात कला धाइगु खः। दसिकथं गोल्मढी त्वालय् च्वंगु तुयुगु, तग्वःगु, प्यखेरं पंचध्यानी बुद्धया मूर्ति तिकातःगु नमःबुद्ध चैत्ययात ने.सं. ७८९ पाखेया छगू वास्तुकला कथं म्हसीकेफु ।

२) साहित्य:- भाषा, लिपि, अभिलेख जक मखु भिंम्ह मनू निर्माण याइगु शिक्षा-दीक्षा दक्वं विषयवस्तुयात साहित्य धाइगु खः। व थें तुं थुगु नमःबुद्ध चैत्य सुनां दयेकूगु? गुगु जातं दयेकूगु? गबलय् दयेकूगु, छु कारणं दयेकूगु? गुगु चैत्यया कर्मकाण्ड गुकथं यायेमाः? थुकियात दत्त तयातःगु दु लाकि मदु? इत्यादि खँ सीकेत चैत्यया अभिलेखय् बांलाक उल्लेख यानातःगु दु। गथेकि थुगु नमःबुद्ध चैत्य देव रजिक (थौंकन्हय् रंजितं) ने.सं. ७८९ सालय् थः काय, जहान (भार्या) परलोक जूगुलिं दयेकूगु खः। थुगु चैत्ययात नित्य कर्म व वर्ष कर्म यायेत दत्त नं तयाथकूगु उल्लेख यानातःगु दु। थुगु अभिलेखयात उगु ईया साहित्यया प्रमाणकथं म्हसीकेफु ।

३) संस्कृति:- गुथि, जात्रा, पर्व, उत्सव जक मखु जन्म जुइधुंकाः मृत्यु लिपा तक नं यायेमाःगु भिंगु संस्कार दक्वंयात संस्कार, परम्परा धाइगु खः। मभिंगु, अनावश्यक संस्कारयात कुसंस्कार धाइगु खः। अभिलेखय् उल्लेख यानातःथें नित्य पूजापाठ यानाच्वनेगु, बज्राचार्यया ल्हाःतं वर्षवर्दन पुजा इत्यादि यायेमाःगु, चैत्ययात स्याहार सुसार यायेगु, जीर्णोद्धार यायेगु दक्वं संस्कृति परम्परा खः। थ्व स्वंगू विधा मध्ये छगू विधा जक लोप जुल धाःसां सम्बन्धित जातितय्गु अस्तित्व व इतिहासयात बांमलाक लिच्वः लाःवनी। उकिं थ्व स्वंगुलिं विधा उतिकं हे महत्वं जाः धइगु खँ झीसं सीकेमाः। थ्व खँ नं सत्य खः कि जाति, समाज, देशयागु मौलिक सभ्यता क्षतिग्रस्त मजूतले सम्बन्धित जाति, समाज, देश जक मखु समग्र राष्ट्रयागु अस्तित्वयात नं संकट वइ मखु। छाय्धाःसां बांलाःगु सभ्यतां एकता, भाइचारा, थःगु अस्तित्वया भावनायात बल्लाका बी। गुगु इलय् थःगु सभ्यता नष्ट-भ्रष्ट जुइ अबलय् जाति, समाज, देशयात जक मखु राष्ट्रयात हे पतनया लँपुइ थ्यंकी। छगू जातिं मेगु जातियात, छगू समाजं मेगु समाजयात, छगू देशं मेगु देशयात अधिकार कायेत दकलय् न्हापां सम्बन्धित जाति, समाज व देशयागु मौलिक सभ्यतायात पथभ्रष्ट जुइगु ज्यायागु प्राचीन इतिहासया अध्ययन यायेबलय् आर्य जातितय्सं आदिवासी जुयाच्वंपिं अनार्य (सिन्धु, किराँत) जातितय्गु सभ्यता गुकथं नाश यात। गुकिं यानाः अनार्य जातितय् लिपा लिपा सन्तान तक नं आर्य जातितय् च्यः (गुलाम) जुयाः जीवन बिते याये माल धइगु खँया प्रमाण दु। उकिं स्वाभिमानी जुयाः म्वायेगु खःसा झी नेवाःतय्सं नं थःगु मौलिक सभ्यताया संरक्षण व सम्बर्द्धन यायेमाःगु तसकं आवश्यक जू। यदि थथे चिउताः मतल धाःसा लिपाया पुस्ताया अस्तित्वयात बांमलाःगु लिच्वः लायेफु। उकिं झी नेवाः जातितय्सं दकलय् न्हापां थःगु सम्पदाया महत्वयात थुइकाः अभिलेख (ल्वहं-पौ, सिजःपौ, ताडपत्र, थ्यासफू, वंशावली इत्यादी) संरक्षण यायेगु नं आवश्यक जू। छाय्धाःसां अभिलेख प्रमाण बिना जाति, भाषा, धर्म-संस्कृति, कला इत्यादि सम्पदाया सत्य-तथ्य इतिहास लुइके फइ मखु। थुगु खँयात वाःचायेकाः जिगु छुं ई जूसां अभिलेख अध्ययन, संरक्षण, प्रकाशन यायेगु ज्याय् समर्पण याना वयागु खः ।

अभिलेख अध्ययनया झ्वलय् बुंगद्यःया विहारय् च्वंगु जलंखय् कियातःगु लिच्छविकालया छगू अभिलेख ने.सं. ११३१ गुंलागा ३० अंकया 'सन्ध्या टाइम्स' पत्रिकाय् प्रकाशन जुइधुंकल। थ्वहे गुंला धर्मया झ्वलय् ख्वप देय् साकोलान निवासी बिष्णुबहादुर मानन्धरजुं साकोलानया चैत्यय् च्वंगु ल्वहंपौ छक्वः स्वयेमाल धकाः जितः सःतः झाल। वय्कःयागु उजंयात स्वीकार यानाः उगु थासय् च्वंगु नमःबुद्ध चैत्यया ल्वहंपौ नं टिपोट यानागु खः। ख्वप देय्या थीथी थासय् च्वंगु न्यापाः ल्वहंपौया मूल पाठ व उकिया अर्थयात जिं सिउ थें छसिकथं उल्लेख यायेगु कुतः याये:�
स्वंगः चैत्यया झ्वलय् दकलय् न्हापांगु चैत्यया अभिलेख:
मूल पाठ -

१) स्वस्ति।। ॐ अद्य श्वेत वराह कल्पे त्यादि।। अद्य भ्या
२) दि।। एवं विसिष्तरयां पूण्य तिथौं काश्यप गोत्र
३) सालकोलाङया मानसिंदेव, पूत्र जसदेव, कृष्णदेव
४) मानंधरस्तं सोम्हा बौ काय् समूचय नं सालको
५) लाङस दयेका श्री ३ धम्मधातु चित्रभालया दि
६) न ग्वल बू रोव षू ६ दता जूलो, थ्व बूया वलसान
७) न वर्ष प्रति आश्विन शुक्ल पूर्णिमा कून्हु कलश पू
८) जा, तोलन, छत्र तया गुभाजू नं पूजा याये माल दं ५ दक्षि
९) ना कू १ जाकि हह १ लिज १ निसरा प्र १ चिक
१०) न न चाकल मता, पता मता, छोयके यता
११) थ्वते मानंधर (गोठीया) तोल नं वर्षप्रति हने छे
१२) खा नं xxxx भोजन याय माल
१३) शनंन्ति सन्तान नं स्यंसा ल्होने माल केङाव
१४) त पितन विचार
१५) याय माल थ्वते छु नं जिर्णकार्य मयातसा
१६) पंचमहापातक लाक जूरो।। श्रावण कृष्ण अस्था तिथौ
१७) कुन्हु देवकेस्य धूजा पूयके आ १ जाकि विये
१८) माल अर्त्राथ दृष्ट साक्षि चन्द्र व
१९) नि जीनरो चैत्य।। संवत्र ८७९ श्रावण
२०)..........................शुभ शुभ।।

भावार्थ -
प्रचलित लिपि व नेवाः भाषां उल्लेख यानातःगु थुगु ल्वहंपती छुं छुं आखःग्वः ज्यलाच्वंगु खनेदुसां भाव स्पष्ट जू। दकलय् न्हापांगु झ्वलय् 'ॐ अद्य बराह कल्पे इत्यादि' धकाः संकल्प वाक्य उल्लेख यानातःगु दु। २ निसें २० झ्वःया दुने छसिकथं उल्लेख यानातःगु थथे खः:�
विशेषगु (भिंगु) पूण्य तिथिकुन्हु काश्यप गोत्रय् जन्म जूम्ह सालकोलाङया मानसिंदेव व वया कायपिं जसदेव व कृष्णदेव स्वम्हं मानन्धरपिं मिले जुयाः सालकोलाङसं श्री ३ धर्मधातु चैत्य दयेकाः प्रतिष्ठान याःगु जुल। थुगु दिनय् हे ग्वल धाःगु थासय् च्वंगु खुपी ६ बुँ नं दत्त तःगु जुल। थुगु बुँया बालीं दँय्दसं वइगु आश्विन शुक्ल पूर्णिमा कुन्हु कलश स्थापना यानाः तोरन, छत्र छायेपियाः गुभाजुं पुजा यायेमाःगु जुल। नापनापं चाकः मत, पताः मत नं च्याके माःगु जुल। थुकथं मानन्धर त्वालय् नं दँय्दसं हनाः छेँखापतिकं भोजन यायेमाल। लिपाया सन्तानतय्सं नं (चैत्य) स्यंल्ह्वं याये माल। थ्व थें छुं नं जीर्णकार्य मयात धाःसा पंचमहापाप लाइगु जुल। वथें तुं श्रावण कृष्णा अष्टमी कुन्हु नं देवयात धूजा पुइके माल। दृष्ट साक्षि सूर्य, चन्द्र, चैत्य।। सम्वत् ८७९ श्रावण शुभ शुभ ।

(कथहं)

More Stories Like this