मौलिक खयां नं मान्यता काये थाकुयाच्वंगु नेपाल संवत्

उप.प्रा.रास जोशी

पृष्ठभूमि
नेपाल संवत् थौं झीसं हनावयाच्वनागु सलंसः दँ दय्धुंकल । नेपाःगालय् ताः ई न्ह्यःनिसें नेपाल संवतयात नेपाःया थःगु संवतकथं छ्यलाबुलाय् हयाच्वंसां नेपाल संवत् ८८८स उगु ईया गोरखाया जुजु पृथ्वीनारायण शाहं नेपाःगाः त्याकेधुंकाः थ्व संवतयात नियोजित ढंगं हे ध्याक्वय् लिकुंका यंकेगु कुतः यात । गुगु राणा प्रधानमन्त्री श्री ३ चन्द्रशम्शेरया पालय् विसं १९६०/६१स थ्व संवतयात पूर्णतः सरकारी ज्याखँय् प्रतिवन्ध तयाःबीवं थ्व संवतयात गुलिखे सामान्य नागरिकं नेपाल संवत धइगु नेपालय् दु कि मदु धइगु तकं न्ह्यसःचिं ब्वलंकाः जूगु खनेदतसा गुलिसिनं विक्रम संवतयात जक हे नं नेपाल संवत् धाःगुला धकाः मेगु न्ह्यसःत ब्वलंकेगु मयाःगु मखु । थुज्वःगु इलय् नेपाल संवत् छु खः धाय्गु स्वय्म हे छगू तःधंगु चुनौति खः । नेपाल संवत् दु वा मदु धकाः तकं मस्यूपिनि नितिं नेपाल संवतयात कयाः थुइके सीकेबीगु धइगु वास्तवय् सलंसः दँया उत्पीडन गथे च्वं धकाः उजागर यायेगु माध्यम नं जुइ । नेवाःतय्त उत्पीडित यायेगु नामय् नेवाःतय्सं थःगु सभ्यतालिसें न्ह्याकाःवयाच्वंगु नेवाः संस्कृति व नेपाल संवतयात उत्पीडन यायेगु गुलि न्यायोचित जुइ धकाः थःथःगु नुगलं वालेफय्माः धइगु सन्देश नं थ्व हे संवतं ब्यूगु महशुस जुइ ।१

परिचय
इतिहासय् थौंतकं तःगुमछि संवत् त म्वानाच्वंगु हे दनि । आःतकयाकथं श्रृष्टि संवत् दकले पुलांगु संवतकथं काय्गु याःसा चीन संवत्, पारसी संवत्, मिश्र संवत्, इरान संवत्, यहुदी संवत्, कलि संवत्, बुद्ध संवत्, विक्रम संवत्, इश्वी संवत्, लक्ष्मण संवत्, त्रिभुवन संवत् थें हे नेपाल संवत् नं छगू खः । दर्जनौं संवत् त विश्वया न्ह्यःने धस्वानाच्वंगु इलय् प्रत्येक संवतं थःगु हे पहःया इतिहास कुबियाच्वंगु दु । विश्वय् प्रचलनय् वयाच्वंगु इश्वी संवत् इशाया जन्मनिसें शुरु जूगु संवत धकाः थःगु हे इतिहास दय्केत जुयाच्वंगु दुसा इशा बुइ न्ह्यःयात इशासिबें न्ह्यः अर्थात इशापूर्व धकाः जक कालगणना यानातःगु दु । थ्वहे दथुइ प्रचलित बुद्ध संवत् बुद्धं प्राणीहित व मुक्तिया ज्या याःगुलिं बुद्धया उगु भिंगु ज्याया लुमन्ति कथं संवतयात बुद्ध संवत् धकाः छ्यःगु खनेदु । थ्व हे गौरबया अनुभूति यायेगु झ्वलय् झीगु संवत् नेपाल संवत नं प्रत्येक स्वाभिमानी नेपाःमिपिनिगु गौरबया विषय जुयाच्वंगु दु ।

उत्पत्ति
नेपाल संवत् : नेपाःया नां क्वकयाः दय्कातःगु थुगु संवत् मेमेगु संवतं स्वयां थःगु बिस्कं पहःया म्हसीका कु बियाच्वंगु दु । नेपाल संवतयात थौं झीसं जुजु राघवदेवया पालय् ख्वपय् जुजुं लखुतीर्थया फि काय्के छ्वःगु व उगु हे फि छम्ह नागरिक शंखधर साख्वालं थःम्हं न्यानाः जुजुयात मेगु फि बीके छ्वःगु बाखं दु । बाखनय् गुगु फि न्याःगु खः व हे लुँ जूगु व ऋणया भारं क्वचिनाःच्वंपिं जनताया ऋण मोचन यानाः स्वंगु न्हूगु ऋणमुक्त दँयात हे लिपा वनाः नेपाल संवत् धाय्गु यात धइगु धारणा दु । शुरुइ संवत् जक धयाः छ्यलाःच्वंगु थुगु नेपाल संवत् लिपा वनाः ई परिस्थिति कथं थुकिया नां नेपाली संवत्, शंखधरकृत संवत्, नेपाल संवत्, श्री शंखधरकृत नेपालीय संवत्, श्री नेपादेशीय संवत्, नेपालिका संवत् श्रीमत नेपाल संवत्, श्रीमन्त नेपाल संवत् धकाः च्वंवःगु ऐतिहासिक दस्तावेजय् खनेदु । थ्व बाहेक नं नेपाल संवतया स्थापनाया बारे जुजु राघवदेवया पालय् तत्कालीन लाय्कू वा विशालनगर छगुलिं च्याःगु व थथे देय् च्याय्धुंकाः जुजुपाखें पशुपति पूजा यानाः संवत् छायाः म्वाःपिनिगु नितिं न्हूगु दँ शुरुयात धकाः नं नेपाल संवतया म्हसीका बीगु याः ।२

१ नेवाःत व नेपाल संवत् पर्यायबाची खःला धइगुकथंया खँत नं नेपाल संवत् सम्वन्धी थीथी अभिव्यक्तिपाखें पिदनी । गुगु निरन्तर पिथनेमाःगु नितिं नं थन छुं च्वय्गु हे भिं तायेका ।
२ केशर वंशावली ... राजा श्री राघवदेव वर्ष ६३ मास ६ । श्री पशुपति भट्टारके संवतसर प्रवृत्ति कृताः ।'
संवतयात हे कयाः थुकियात म्हसीकेगु झ्वलय् थुकियात महाचीनया अधीनं मुक्त जूगु लसताय् न्ह्याकूगु न्हूगु युगकथं नालीपिं नं दु ।

च्वय् न्ह्यथनागु स्वंगुलिं आख्यानय् स्वपु बाखं दुसां छगू समानता नं दु । व खः न्हूगु युग शुरु जूगु । अझला थःगु बिस्कं महत्वं कय्च्यानाच्वंगु थुगु संवतय् न्हापांगु व स्वंगूगु आख्यानय् देय् व जनताया मुक्तिया कामना यानातःगु दु । गुकिया यथार्थ थःगु थासय् हे दु । यद्यपि मुक्तिया कामनां जाःगु थुगु संवतयात लोकं व्हाय्माः धइगु मान्यतां फि लुँ जूगु बाखं स्वाःवःगु धइगु विश्वास यायेछिं ।३ थ्व हे झ्वलय् संवत् गुबले स्वन धइगु बारे मेगु छगू नं धारणा पिहांवयाच्वंगु दु व खः -

नेपाःमितय् दथुइ च्याय् हाःगु मभिं । मभिं फाय्केत शक संवत कार्तिकादिं शुरु जुइगु ८०१ रिखे ८०० संवतयात ल्वःमंकाः १ निसें शुरु याःगु व लिपा वनाः तिनि उकियात हे नेपालवत्सर धकाः नां छुनाहःगु खनेदु ।४ अथेला झीगु प्राचीन इतिहासयात दुवालेबलय् व वर्तमान ईयात ध्यानय् तय्बलय् २००७ सालयात ०७, २०१७ सालयात १७, २०३६ सालयात ३६ साल धकाः च्वःथें महासामन्त अंशुवर्मां शक संवत ५२९ यात २९ जक च्वःथें संवत ९४८ अर्थात ने.सं. १४८ दँ थ्यने धुंकाः तिनि नेपालवत्सर धकाः नां छू वःगु ला धैथें जुइ । थ्व बल्लागु दसि थ्व अर्थय् नं खःकि उगु इलय् संवतयात लिच्छवि वा शक धकाः नां च्वय्गु यानातःगु मदु । थ्व ल्याखं स्वय्बलय् झीसं धयावयाच्वनागु व हनावयाच्वनागु नेपाल संवत म्होतिंनं ८०१/८०२+११३१ = १९३२/१९३३ दँ दय्धुंकूगु खनेदु । अले शक संवत् व नेपाल संवत् नितां कार्तिकादि जूगुलिं थुके थ्व संशोधन मजू धकाः ताय्के धाःसा मछिं ।

संवतया चर्चा याय्बलय् थ्व संवत् गनं न्हूम्ह जुजु जूगु लसताय् जक वःगु खःला धकाः नं विचाः यायेमा:। वंश हिलेबलय् न्हूगु दँ काय्थें शक संवतया ४९८ दँ लिपा लिच्छाबिं ठकुरी जुजु अंशुवर्माया पालय् न्हूकथं संवतया गणना याःथें अंशवर्मा संवत् ३०४ दँ लिपा जुजु राघवदेवं नं राज्यारोहणया न्हापांगु दँ निसें कालगणना जक याःगु खःला धइगु प्रतीत जू । मखु धइगु खःसा नेपाल हायन धकाः (राज्य भोग वर्ष) उल्लेख मजुइगु जुइ । अले थुकी नं न्हूगु कालगणना क्रम कार्तिकादिं हे शुरु मयाइगु खइ । थुकिया सशक्त प्रमाण धइगु हे त्रिभुवनं देशय् प्रजातन्त्र हयाः देय व जनता मुक्त यायेखंगु लसताय् त्रिभुवन संवत् छ्यलाबुलाय् हःथें जक खःला धकाः नं अनुमान याय्बहःजू ।५ लिसें थुकिया झ्वलय् छगू मेगु न्हूगु अनुमान नं याये थाय् दु । व खः संवत् जक धयावयाच्वंगु थुगु संवत६ यात कयाः नेपाः देया शासक जुजुत जूसां थः नेपाःमि जुजु तायेके मफुगु व जनताया मुक्तिया कामना याय्मफुगु कारणं नं शुरुइ नेपाल संवत् धायेमफु व लिपा जुजुपिंसं जनताया विश्वास त्याकाः कयाः थः नेपाःमि हे खः नेपाःया मुक्तिकामी हे खः धाय्केत नां मदुगु संवतयात नेपाल संवत् धयाः यंकूगु जुइफु ।

संस्थापक
थ्वहे झ्वलय् चर्चाया विषय मेगु छगू नं जुयाब्यूगु दु । व खः थ्व संवत् सुनां स्वन । नेपाल संवतया शुरुवातया अभिलेख आःतक मलूनिगुलिं राघवदेवं थ्व संवत् स्वंगु खः धैगु खँय् न्ह्यसःचिं थनेगु थाय् दु । दकले न्हापां नेपाल संवत् छ्यःगु दसु ने.सं. २८या लंकावतार सफू खः । उगु इलय् शंकरदेवं राज्य यानावयाच्वंगु खनेदु । उगु सफुतिइ ...परमभट्टारक महाराजधिराज परमेश्वरी श्री शंकर देव राज्यय्' उल्लेख जुयाच्वंगु दु । अले उकियात विचाः यानाः स्वयेबलय् हिन्दू धर्मया मान्यताकथं जुजु धइम्ह नारांद्यःया प्रतीक जूगुलिं नारांद्यवं हे शंख ज्वनाःतःगु ल्याखं पशुपतिइ च्वंगु मूर्ति कथं कयेछिं । ने.सं.यात राघवदेव कृत धकाः न्ह्यथंसां मूर्तिया बनावटया ल्याखय् हे थ्वयात शंखधर (शंखधारी) जक धाःगु खःला विचाः यायेबह:जू। उकें थन थ्व संवतय् शंकरदेव, राघवदेव, शंखधर स्वम्हेसियां नां पिहांवयाच्वंगु दु ।

मान्यता व छ्यलाबुला
नेपाःया चाय् ब्वलंगु नेपाल संवतया इतिहास मालेगु उलि अःपुगु ज्या मखु धाःसां पाइमखु । राज्यया धरोहर ल्यंकेगु नितिं राज्यं गुलि ग्वहालि यायेमा:गु खः व नेपालय् बिलकुल हे मदु । बरु थःगु कीर्ति तयेगु नितिं इतिहास न्ववानाःच्वंगु कीर्तित स्यंकेगु खँय् नेपाःया शासकत हे तत्पर जूगुलिं नं नेपाल संवत् थें जाःगु महत्वं जाःगु इतिहास मालेगु धइगु नौ द्वँय् हाम्वः मालेगु थें खः । प्रधानमन्त्री थें जाःगु पदय् च्वंम्ह भीमसेन थापां हनुमानध्वाखा लाय्कू बांलाकेगु व लुँध्वाखा दय्केगु नितिं नेपाःया धरोहरं जाःगु ली, सिजः व लुँयागु पाताय् च्वयाःतःगु अभिलेख दक्वं मियाः वा नाय्काः छ्वःगु ल्याखं नं ने.सं.या उद्भव व थुकिया विकासबारे मालेगु थाकुल । अथेखःसां शंखधरकृत धकाः दकले न्हापां अभिलेख धइगु हे ने.सं. ८२७ व १०२७ य् तिनि लूगु दु । बरु थ्व बाहेक १४८ या नेपालवत्सर धइगु शव्द दुगु प्रज्ञापारमिता हे दकले न्हापांगु आःतक लूगु मध्यय् खः । सेसिल वेंडाल, अलेक्जाण्डर कनिङ्गघम, लु सियानो पेटेक, सिल्वां ले भि, भैरबबहादुर प्रधानपिंसं संवतयात कया: न्ह्याकूगु अनुसन्धान लिपा थ्व संवतया महत्व गुलि दु धइगु न्हियान्हिथं उजागर जुजुं वःगु दु । वर्तमान सरकारं मालवगण संवत् (विक्रम संवत)यात गु गु छ्यलाबुलाय् हयाच्वन वास्तवय् थ्व संवत् नं कार्तिकादि हे खः । गुगु यक्व संशोधन लिपा तिनि चैत्रादि याय्हःगु खः । अझला श्री ३ चन्द्रशम्शेरं नेपाल संवत् १०२३/१०२४ पाखे नेपाल संवतयात पूर्णतः सरकारी ज्याखँय् प्रतिवन्ध तयेन्ह्य:तक कार्तिकादि शक संवत् छ्यलाय् हयाःतःगु खः । थ्व धइगु नेपाल संवतया प्राकृत रुप खः । मात्र नेपाल संवत् छ्यलेबलय् हीनताबोध जुइ धइगु ल्याखं जक शकया नां छ्यलावयाच्वंगु खः । मालवगण संवतयात
३ नेपाःया बाखंयात दुवालेबलय् ने.सं यात फि व लुँया प्रसंग बाहेक यलया सम्यकय् गोबर लुँ जूगु व वहे दामं सम्यक न्याय्कूगु बाखं दु । अथेहे
गुरुमापाया बाखनय् चखुंबखुंया खि लुँ जूगु बाखं दुसा स्वस्थानी गोबरपाखें गोमय्जु बूगु बाखं नं दु ।
४ संवत १४८ या अष्टसाहश्रिक प्रज्ञापारिमताय् नेपालवत्सर १४८ माघ शुक्ल दशमी उल्लेख
५ थौंकन्हय् त्रिभुवन संवत ५८ क्यनाच्वंगु दु
६ शक संवतयात खालि संवत जक धाइगु ।

वर्तमान सरकारं मान्यता बियातःसां नेपाल संवतया बारे प्राचीन अभिलेखय् धाःसा उल्लेख मजूगु मखु । गुगु न्ह्यथनेमात्रं हे छगू दुस्साहस जुइ छाय्धाःसां नेपाल संवत् उल्लेख जुयाच्वंगु अभिलेख त आःतक गुलि दु धकाः तकं धाय्मफुगु स्थिति मदु । अथेखःसां थ्व संवतया चर्चा यायेबलय् थ्व नेपाःगालय् जक मखु नेपालं पिने नं छ्यलावयाच्वंगु दु । थुकिया बांलागु दसु धइगु थौंसिबें प्यसः व चाःचू दँ न्ह्यः बंगालया कोचविहारया जुजु प्राणनारायणं थःगु लुँया मुद्राय् नेपाल संवत् हे छ्यलातःगु दु । अथे हे विक्रम संवतयात तिब्बतं मान्यता मब्यूसें नेपाल संवतयात मान्यता ब्यूगु दसु शाहकालय् प्रतापिसंह शाहं तिब्बत लिसे याःगु संझौता खनेदु । अथेला नेपाल संवत ५३५ स चीनिया मिनवंशी जुजु तायिमिङं नेपाल संवतयात महाचीनाव्द धकाः चीनय् तकं छ्यःगु खनेदु । थ्व बाहेक बंगाली, मैथलि, भोजपुरी, अवधि साहित्यय् थुकिया थाय् विस्कं दुसा थौंया वर्तमान परिप्रेक्ष्यय् संयुक्त राष्ट्र संघं ...नेपाल न्हि' न्याय्केगु ज्या नेपाल संवतया न्हूदँ खुन्हु यानावयाच्वंगु दु । मालवगण संवतयात मान्यता बियाच्वंगु मदु ।

व्यावहारिकता
सरकारी ज्याखँय् नेपाल संवतयात मान्यता मब्यूसां तबि नेपाः देयया नखःचखः हनेगु झ्वलय् थौं तकं तिमिलाया गतिया आधारय् ल्याः खाइगु तिथिमितियात नकारे याय्मफु । थुकें यानाः नेपाल संवतया महत्व गुलि दु धइगु अथें हे सीदु । थ्व संवतया तिथिमिति मदय्वं नेपाःया बिस्कं पहःया संस्कृतिं जाःगु सभ्यता न्ह्याके फइमखु धकाः सकलसिनं विचाः याये बाध्य जूसां थ्वयात राष्ट्रिय संवतयात रुपय् हनेत कवय् पहः क्यनाच्वंगु दु । अझला नेवार संवत् धकाः समग्र नेपाःया नां स्वाःगु संवतयात गौण यायेत स्वयाच्वंगु दु । गुकिं यानाः चाय्कं मचाय्कं नेवार संवत् धयाच्वंपिन्सं नेपाःया शासकतय्सं छ्यलाबुलाय् हःगु नेपाल संवतया आधारय् दक्वसित हे नेवाः यानाब्यूगु दु । लिच्छवि, ठकुरी, मल्ल व शाहवंशयापिं जुजुत नं नेवाः जुयावंगु दु । थ्व धइगु नेपाःया अवमूल्यन याय्गु ज्या खः । अझला नेपाल संवतयात नेपाःया संवत् मखु धइगु भ्रम ब्वलंकेगु नितिं हे गोरखापत्रं शुरुया दशकय् विक्रम संवतयात नेपाल संवत् धकाः च्वयेगु यात । थ्व धइगु कोखं थः बांला धाय्केत म्हय्खा पा छुइगु थें ज्या जक खः ।
तर संवतया औचित्ययात न्हंके मफु । थ्व हे कारणं थ्वयात व्यावहारिक मजू धाय् गु नं यानाच्वंगु दु । यदि अथेखःसा थाइल्याण्डं थःगु हे संवत छ्यलाः ग्रेगरी संवत काःथें झीसं याय्फइमखु धाय्मछिं । चीन अरेबियन व मुस्लिम राष्ट्रय् थें संवत व तिथि थःगु छ्यलेगु तर सरकारी गणनाया नितिं जक श्वीसंवत छ्यलेगु याःथें झीसं याय्फइमखु धायेमछिं । छायेकी थौंतकं झीथाय् नं तिमिलाया गतिया आधारय् ज्याखँ याय्मखु धाय्फुगु अवस्था मदु ।

व्यावहारिकतायात हे स्वय्बलय् थ्व संवत धइगु सुं छम्ह व्यक्ति विशेष वा सम्प्रदाय विशेषया संवत् मखसे चीन, मिश्र, इरान, रोम, बंगाली संवत् थें राष्ट्रया नामय् नीस्वनाःतःगु संवत् नेपाल संवत् खः । गुगु राष्ट्रया संवत् हे खः । थुज्वःगु भावनां जाःगु मान्यतायात तकं वास्ता मयाय्गु धइगु थःत मामं बुइकूगु मखु अबुं बुइकूगु धैथैं जाःगु मान्यता विकास यायेगु खः ।

दकले लिपा
चा, फय्, लः व थनया जनजीवनलिसें भ्यलेंपुनाः सलंसः दँ न्ह्यःनिसें न्ह्यांवयाच्वंगु थुगु संवत् ऐतिहासिक व सांस्कृतिक महत्वकथं नं थ्व संवतया बिस्कं महत्व दु । वास्तवय् संवतया बारे चर्चा यायेगु धइगु ल्हातं चुयाः न्यासि वनेगु थें थाकूगु ज्या खःसां थ्वयात मात्र नेवार संवत् धायेगु अज्ञानता भाय्प्वः मेता छुं जुइ मखु । थ्व ल्याखं नं राष्ट्रं महशुस यायेमा: कि नेपाल संवत् नेवार संवत् मखु नेपाःया प्राचीनता न्हंके बीमज्यू धकाः राष्ट्र न्ह्यांवय्माःगु दु ।

ग्वहालि ज्वलं
उदय, के.बी. नेपाल संवतको सिंहावलोकन, नेपाल समाचारपत्र, ०५३ कात्तिक २७
जोशी, रास नेपाल संवत सुनां शुरुयात गब्ले शुरुयात, सन्ध्याटाइम्स तपँपौ ने.सं. १११७
जोशी, रास नेपाल संवतया राष्ट्रिय, सन्ध्याटाइम्स ने.सं. १११७
तमोट, काशीनाथ नेपाल संवतया छुं खँ, देशय्मरु झ्याः वाःपौ, ०५१ कात्तिक १७
तमोट, काशीनाथ नेपाल संवत ,नसना वाःपौ १११८ कछलाथ्व २
पेटेक लुसियाना मेडियभल हिस्टोरि अफ नेपाल, ……
प्रधान, भुवनलाल नेपाल संवतया इतिहास, स्वनिगः वाःपौ ने.सं. ११२० कात्तिक २७
मल्ल, डा. कमलप्रकाश नेपाल संवतको प्रसंग, नेपाल समाचारपत्र, २०५३ कात्तिक २८
श्रेष्ठ, माणिकलाल नेपाल संवतया राष्ट्रिय महत्व, जनादेश साप्ताहिक, ०५७ कात्तिक १२
श्रेष्ठ, माणिकलाल नेपाल संवतया बारे छत्वाःचा चर्चा, स्मारिका ध्वाखाबहाः खलः, ने.सं. ११२०
शाक्य, सृजना विशेष महत्व रहेको नेपाल संवत, अन्नपूर्ण पोष्ट, २०६० कात्तिक ९
गुरुमापाया बाखं
स्वस्थानीया बाखं
--------------------
साभार : मतिना स्वलापौ दँ ३ ल्याः ८, ने.सं. ११२९

More Stories Like this