ल्वहंहितिया संरक्षण

सुरेश शाक्य 'लप्ते'

न्हापा नेवाःत थीथी लजगाःया निंतिं बनेज्या वनेगु धकाः ल्हासा व भारतया थीथी थासय् ज्या याः वनेगु याः। न्ह्याथाय् वनाः ज्या याःसां थःपिनि कलाकृति, संस्कृति, धार्मिक व सामाजिक विकासय् नं उतिकं पलाः धिसिलाक्क न्ह्याका वंगु प्रस्ट जू। धार्मिक विकासय् बौद्ध धर्मयालिसें रञ्जना लिपि नं हलिंन्यंक प्रचारय् हयेत ताःलात धाःसा सामाजिक विकासय् मजिमगाःगु लःयात नं थाय्थासय् ल्वहं हिति, गाःहिति, बुंगाः, फल्चा, सतः दयेकाः बनेज्याय् वयेवने याये माःपिंत च्वनेत, त्वनेत मजिमगाःगु लः व थाय्या व्यवस्था यानातःगु दु। न्हापा झी पुर्खापिंसं धार्मिक आस्थां समाजय् सुविधा जुइ कथं निर्माण यानातःगु फल्चा, सतः ला सु च्वन वं हे थःगु याना कायेधुंकल। लिसें ल्वहंहिति, गाःहिति नं थाय्थासय् फोहोर वायेगु लिसें उगु थासय् पसः, छेँ दनेगु तकं यानाच्वंगु दु। छुं दँ न्ह्यवंनिसें सोह्रखुट्टे पाःचाय् च्वंगु ल्वहंहिति नं फोहोर जक वानाः ल्हाका छ्वत। आः ला सोह्रखुट्टे वडा प्रहरी चौकीं तकं छुं हे कारवाही याःगु मखु, छाय्?

न्हापांनिसें तसकं नांजाःगु लुँहिति नं थौंकन्हय् अस्तव्यस्त जुयाच्वंगु दु। गबलें धः जाम जुयाः अले गबलें फोहोर वानाः। छुं दँ न्ह्यः संचय कोष भवन दयेकाः लुँहितिया लः मुहान व निकास नापं ल्हाका छवयेधुंकूगु नं खः। लिपा मुद्दा तयाः हे तिनि मुहानया व्यवस्था याःगु खः। अथे हे भोताहिति धयागु नां नं तसकं हे जाः। थुगु हे भोताहितिया नामं थाय्या नामाकरण जूगु खः। थ्व हिति नं न्हापा रत्नपार्क दयेकेगु झ्वलय् ल्हाकाछ्वःगु खः धाइ। लिपा भोताहिति सब-वे दयेकेगु झ्वलय् लुयावःगु नं खः। अति हे कलात्मक कलाकृतिं भय्बिउगु भोताहितियात यथास्थितिइ व्यवस्थित याना तयेमाः धयागु माग यायेक यायेक नं उगु ईया प्रधानपञ्च कमल चित्रकार छम्ह नेवाः जुयाः नं उगु हितियात त्रेनं ल्यहेंथनाः लिना छ्वत। उगु सब-वेपाखें वये-वने यायेबलय् कलकल लःहाःगु सः ताये दनि ।

थँहिति नं थौंकन्हय् पुर्खापिंसं स्वये तकं खंगु मखु, छाय् कि थुगु हिति नं मल्लकालीन हे जुइमाः। थँहिति ल्हाकाः तग्वःगु बौद्ध चैत्य दयेकातःगु दु धाइ। थँहिति त्वालय् च्वंगु तग्वःगु चैत्य तःलय् न्हापा बहनी एकान्तय् कलकल हाःगु सः तायेदु धाःपिं मनूत आःतकं दनि। थुगु थँहितिं न्हापा लुँ बाः वयेगु याः हँ ! उगु लुँ मनूतय्सं यंकाः लुँ सुना वनी धकाः न्हापा हे लुँया सुरक्षा यायेत ल्हाकाः चैत्य दयेकाछ्वःगु धयागु कथन न्यनेदु ।

यंगाः त्वालय् नं यंगा हिति यक्व दँ न्ह्यः हे ल्हाका छ्वये धुंकूगु जुयाच्वन। यंगाः त्वालय् नं छुं दँ न्ह्यः छेँ दनेत गाः म्हूबलय् गाः हिति लुयावःगु खः। उगु गाःहितिइ नं अनेक देवीदेवतापिनि कलात्मक मूर्ति नापं लुयावःगुयात संरक्षण यायेमाः धकाः व्यापक जन दबाव वःगु नं खः। उगु जन दबावया इलय् हे पुलिस पाः तयाः तःगु दयेक दयेकं हे गाःहितिया कलात्मक द्यः तकं खुया यन। अय्नं उगु हितियात यथावत कायम यानाः दयेकातःगु दु। थ्व छगू बांलाःगु पक्ष खः। अले थ्वहे गाःहिति यंगाःहिति खः ला मसिउ? छाय्कि उगु हे त्वालय् भचा च्वय् लगं त्वालय् वनेथाय् नं अति हे पुलांगु ल्वहंहिति दुगु जुयाच्वन। उगु हिति नं स्थानीयतय्सं थःगु कम्पाउन्ड दुने ल्हाका छ्वःगु जुयाच्वन। थुगु हे ल्वहंहिति यंगाः हिति खः धाःगु नं न्यनेदु। थुकियात नेवाः मुक्ति मोर्चा व स्थानीय बासिन्दातय्गु ग्वाहालिं उत्खनन् यानाः न्हापाया स्थितिइ हयेत ताःलाःगु नं खः। थ्व नं निगूगु बांलाःगु पक्ष जुल।
स्वधाः हिति (तीन धारा) थ्व हितिया नामं तीनधारा पाठशाला धकाः स्कूल हे चायेकातःगु दु। थौकन्हय् संस्कृत विश्वविद्यालयया नामं संस्कृत भाषा ब्वंकेगु यानाच्वंगु सकसिनं सिउ। थ्व स्कूलया जःखः हे स्वधाः हिति दयेमाःगु अनुमान यायेफु। थ्व हिति कमलादीइ च्वंगु प्रज्ञा प्रतिष्ठानया उत्तरपाखे च्वंगु देगः नापं दु धयागु नं न्यनेदु। तर उगु स्वधाः हिति नं सुनां खः मखंक फोहोरं ल्हाका तयेधुंकल। थुगु हितियात मालेत पासापिं विपिन कपाली व संजय स्थापितपिंसं आपालं कुतः यानाच्वंगु दु। वय्कःपिनिगु उगु कतलं उगु स्वधाः हितिया किपा कायेत तक ताःलाःगु नं दु। किपाय् स्वधाः हिति फोहोरं ल्हाकातःगु खनेदु ।

बौपाः हिति। थ्व हितिया नां थौंकन्हय् सुनानं सिउगु हे मखयेधुंकल जुइ। थ्व हिति नं नारांहिति दरबारया दक्षिणपाखे लाः। थुगु हितिया न्ह्यःने निगू पुखू दयेकातःगु दु। दरबारया न्ह्यःने लाःगुलिं खः ला वा दरबारया नामं हितिया नां प्रचलनय् वःगुलिं खः, थुगु हितिया बांलाक हे संरक्षण जुयाच्वंगु दु। थ्व हितिया बिस्कं हे बाखं न्यनेदु। छम्ह जुजुं न्हापा थ्व हिति पलिस्था यानां नं लः मवःगुलिं जुजुं थःगु बलि बियाः लः वयेकूगु खः धाइ। थः बौयात पाला बिउगुलिं यानाः वयागु ख्वाः स्वये मखु धकाः ल्वहंहितिया जन्तु फःहिला बिउगु खः धाइ। उकिं थ्व हिति मेमेगु हिति स्वयां फहिलाच्वंगु खनेदु ।

मरु हिति। थ्व हिति मरु गनेद्यःया जवपाखे भचा क्वय् लाः। थ्व हिति नं थौंतकं बांलाक हे संरक्षण व प्रयोग नं जुयाच्वंगु दु। बंजाः हिति। थ्व हिति नं थौंकन्हय् बांलाक हे लः हायाच्वंगु दु। छ्यलाबुला नं जुयाच्वंगु दु तर थ्व हितिमरु हिति थें बांलाक संरक्षण धाःसा जुयाच्वंगु खने मदु। थ्व हिति प्याफः त्वालं भचा क्वय् लाः ।

भिंद्यः त्वालय् नं भिद्यः देगःया खवपाखे ल्वहं हिति दु। उगु ल्वहंहिति नं थौंकन्हय् बांलाक हे संरक्षण व छ्यलाबुला जुयाच्वंगु दु। थ्व देगःया जवपाखे पाःचां क्वय् परोपकार स्कूलया नापं नं छुं दँ न्ह्यः ल्हानाच्वंगु ल्वहंहितियात उत्खनन् यानाः हाकनं न्हापाया हे स्थितिइ हयेगु ज्या तसकं हे सराहनीय जू। थौंतकं बांलाक लः हायाच्वंगु दनि। थ्व हितिया पुलांगु नां छु खः धयागु सुनानं मसिउ।
क्वहिति: थ्व हिति नं तसकं हे नांजाःगु हिति खः। न्हूघः त्वाःया खवपाखे क्वहिति त्वाः धकाः दु। थौंकन्हय् थ्व हितिया च्वसं च्वंगु सतः जीर्ण जुयाच्वंगु दु। थुकियात संरक्षण यायेगु कुतः सुनानं याःगु खने मदु ।

थथे झीसं कुतः यानाः ल्हानाच्वंगु ल्वहंहिति, गाःहिति, फल्चा, सतः, पुरातात्विक धरोहरया संरक्षण यानाच्वनागु इलय् झीगु दायित्व व झीगु अस्तित्वयात म्वाका तयेमाःगु दु। अले थौंकन्हय्या तःधंगु समस्या धयागु लः हे खः। न्हियान्हिथं त्वनेगु लःया निंतिं गुलि समस्याया सामना यानाच्वनेमाःगु दु। सुयातं कनेमाःगु मखयेधुंकल। उकिं झीसं थौं हे झीगु ल्वहंहिति, गाःहितिया संरक्षण यानाः हायाच्वंगु लःयात मुंकाः तयेफत धाःसा झीगु कन्हय्या पुस्ता सलंसः दँ तक लःया समस्यां मुक्त जुइफइ ।

More Stories Like this