नेपाःया भूराजनीति: अभिशाप खः कि अवसर-२

ओमचरण अमात्य

(म्हिगःया ल्यं)

पर्यटन झीगु निंतिं लाभया मेगु लागा जुइफु। थन राजनैतिक स्थायित्व वल कि तापाक्क समुद्रपार वने मफुपिं व तीर्थाटन यायेमाःपिं भारतीय पर्यटकत थुखे वइगु निश्चित दु। अथे हे चिनीयाँ पर्यटकतय्गु दँय्दसं अप्वयावंगु ल्याःयात अझ अप्वयेके फइगु सम्भावना नं दु। तथ्याङ्कं क्यं, झिदँया दुने नेपाः वःपिं चिनीयाँ पर्यटकतय्गु ल्याः वंगु २०१० स थ्यंबलय् न्यादुगं अप्वयाः ४६,३६० थ्यनसा थ्व दँया वंगु न्हय्लाया दुने (जुलाई तक) व ल्याः ३३,३६५ थ्यने धुंकूगुलिं नं लक्षण बांलाःगु हे क्यंगु दु। चीन सरकारं पित बिउगु तथ्याङ्क कथं दच्छिया थ्यंमथ्यं खुगू करोड चिनीयाँ पर्यटक पिने चाःहिउ वं। उकिया न्यागू प्रतिशत जक झीथाय् दुस्वके फत धाःसां नं व झीगु निंतिं बांलाःगु हे खँ जुइ। झी नीति निर्मातातय्सं ध्यान बीमाः, राजनैतिक स्थायित्व र बांलाक पर्यटन प्रवर्द्धन यायेगु खःसा ८० करोड हिन्दूत च्वनाच्वंगु देय् भारत व करिब ५० करोड बौद्धमार्गीया देय् चीन झीगु निंतिं 'कुवेरया खजाना' जुइफु ।

जलश्रोत मेगु अज्याःगु लागा खः गुकी झीसं तुलनात्मक व प्रतिस्पर्धात्मक लाभ कायेफु। आँकडां नवाइ, थःगु आर्थिक विकासया तीव्रतायात कायम याना तयेत व उकियात अझ अप्वः तीव्रता बीत भारतयात लः व बिजुलीया तसकं आवश्यकता दु। भारतया केन्द्रीय विद्युत प्राधिकरणं वंगु जूनया न्हापांगु वालय् खुलासा याःकथं सन् १९१२ या अन्तिम तकया दुने भारतयात १० प्रतिशत बिजुली अभाव जुइधुंकी। अथे हे भारत व चीनया आर्थिक विकासयात आः थें हे चलायमान याना तयेगु खःसा सन् २०२० तकया दुने इमिसं थःगु विद्युत उत्पादनयात म्होतिं नं दुगंछि अप्वयेके धुंके हे माः। थ्व क्रमय् ८३,००० मेगावाट बिजुलीया सम्भाव्यता दुपिं झीसं निखेरं यक्व लबः कायेफु ।

निर्यातयोग्य लः झीगु मेगु मूल्यवान् सम्पत्ति खः। विज्ञ डा. आनन्द थापां धयादी, विद्युत उत्पादनय् नापं उपयोग जुइ फइगु ततःधंगु जलाशययुक्त योजना निर्माण याये न्ह्यः हे ताःईया निंतिं अज्याःगु जलाशयय् निर्भर जुइगु हाइड्रोपावरं विद्युत उत्पादन जुइधुंकाः पिहां वनीगु लः मीगु प्रक्रिया निश्चित यानाः लः न्याइगु देय् नाप सम्झौता यायेमाः। मखुसा लः निर्यातं जुइगु आम्दानीया सम्भावना अथें हे मदया वनी। लः निर्यात सम्बन्धी क्यानाडाअमेरिका व लेसोथो-दक्षिण अफ्रिका दथुया सम्झौतायात स्वयेगु खःसा झीसं खनी, जलाशय दुगु देशं लःया उपभोग याइगु देय्पाखें म्होतिं नं ५० प्रतिशत, व नं पेश्की कथं अग्रिम रुपय् हे ध्यबा प्राप्त याइ। क्यानाडाया जलाशयय् सञ्चित लः कोलम्बिया खुसि जुयाः अमेरिकाय् बाः वनी, अले व लःया उपभोग याःगु वापत् वं खुद लाभया ५० प्रतिशत ध्यबा क्यानाडायात अग्रिम रुपय् हे पुली। अथे हे चाकःखेरं दक्षिण अफ्रिकां घेरे यानातःगु लेसोथों नं द. अफ्रिकापाखें खुद लाभया ५६ प्रतिशत तक रकम दँय्दसं अग्रिम प्राप्त याना हे च्वंगु दु। थ्व बिषययात दुग्यंक स्वयेबलय् झीसं खनी, धाथें हे नेपाःया हितयात नेतातय्सं ध्यान बीगु खःसा कर्णालीं विद्युत मीगु सिबें लःया निर्यातं झीत अप्वः लबः बी। कम पुँजीया थ्व बनेज्याय् न्हूगु सरकारं ध्यान तयेमाः ।

लः उपभोग यानागु वापत् नेपाःयात गुलि राजस्व पुले माली धकाः अध्ययन यायेत छुं दँ न्ह्यः भारत सरकारं छम्ह केन्द्रीय मन्त्रीया संयोजकत्वय् उच्चस्तरिय 'प्रभु कमीशन' दयेकूगु नं खः, तर कुर्सी केन्द्रीत झी नेतातय्गु बेवकुफी व अदूरदर्शितां यानाः बीम्हेस्यां बी धयां हे झीसं काये मफु ।

लगानी व न्यून ब्याजदरया ऋण द्विपक्षीय सहयोगया मेगु बांलाःगु बिषय जुइफु। छुं ई न्ह्यः तिनि नीस्वंगु 'ब्रिक्स' (ब्राजील, रुस, भारत, चीन व द. अफ्रिका) य् भारत व चीन निगुलिं देय्या सक्रिय संलग्नता, दक्षिणपूर्वी एशियाली देशतय् संगठन 'आसियान' य् निगुंलिं देय्या दुग्यंगु अभिरुचि, 'सार्क' य् भारतया सदस्यता व चीनया पर्यवेक्षकया हैसियत, अफगानिस्ताननिसें अफ्रिकातक इमिसं क्यनाच्वंगु समान अभिरुचि लगायत भारतय् चीनया अप्वया वनाच्वंगु लगानीं निगुलिं देय्यात झन् सतिका बिउगु दु। व निगुलिं देय्या दथुइ लानाच्वंगु नेपालं इलय् हे मिखां खंकेगु खःसा थ्व क्षेत्रं नं झीसं यक्व लबः कायेफु ।

वइगु दँनिसें आर्थिक वृद्धिदर ९ प्रतिशत थ्यंकेगु तातुनाः न्ह्यःने वनाच्वंगु भारतय् चीनया निर्यात व लगानी न्हियान्हिथं अप्वया वनाच्वंगु आँकडां क्यं। भारतय् सन् २००५-६ स ११ अर्ब डलरया चिनीयाँ निर्यात सन् २००९�१० य् ४०.८ अर्ब डलर थ्यन। तीव्र गतिं थहां वनाच्वंगु व्यापारघाटां वाथावाथा कंम्ह भारतयात लय्तायेकेत चीनं थम्हं निर्यात याना वयागु यक्व सामान आः अन (भारतय्) हे दयेकेगु पहल शुरु याःगु दु। थथे यानाः चीनं १) व्यापारघाटां वँय् चायाच्वंम्ह भारतया व्यापारघाटा म्हो यानायंकेगु भारतया चाहनायात सम्बोधन यायेगु कुतः याःगु दु, २) चीनं थःके अप्वयावंगु विदेशी मुद्राया संचितियात न्हूगु क्षेत्रय् लगानी यानाः व्यापार विविधिकरण यायेगु कुतः याःगु दु, अले ३) ऋण व लगानीया अंकुशं प्रतिद्वन्द्वी देय् अमेरिकायात चिनातः थें प्रतिद्वन्द्वी भारतयात नं चीगु कुतः याःगु खनेदु। शायद थ्व हे रणनीतिया अंश जुइमाः, सन् २००९ स ३४ अर्ब डलर लगानी दुगु चीनया दकलय् तःधंगु मोटरगाडी कम्पनी क्ब्क्ष्ऋ मोटर कम्पनीं भारतीय जनरल मोटर्सया ५० प्रतिशत शेयर ५० करोड डलरं न्यानाकाःगु खः। थ्व दँय् नं ७ अर्ब डलर ऋण क्वबियाच्वंगु भारतया १०० गू व्यावसायिक प्रतिष्ठानतय्त राहत बीत कम ब्याजदरया ऋण प्रवाह यायेत चीनं उत्सुकता क्यनेधुंकूगु दु। लुमंकेबहः जू, चीनयाके संसारय् दकलय् अप्वः २.४ त्रिलियन डलरया संचिति दु, अले वहे कारणं वंगु दँय् चीन विश्व बैंकसिबें नं अप्वः ऋण बी फइगु अवस्थाय् थ्यंगु खः। सन् २००९ व २०१० निगू दँय् विश्व बैंकं मुक्कं १००.३ अर्ब डलर ऋण प्रवाह याये फत सा वहे इलय् चीनया सरकार-नियन्त्रित चाइना डेभलपमेण्ट बैंक व चाइना एक्सपोर्ट-इम्पोर्ट बैकं थीथी विदेशी सरकार व व्यावसायिक संघसंस्थायात ११० अर्ब डलर ऋण बी फत। थौंया महाशक्ति अमेरिका थजु वा म्हिगःया महाशक्ति रुस, उदीयमान शक्तित ब्राजील थजु वा भारत-थौं अज्याःगु छगू हे देय् मदु गुम्हेस्यां चीनयाके ऋण मकाःगु थजु। भौगोलिक-राजनैतिक-सामरिक न्ह्यागु हिसाबं ई व लकस अनुकूल जुयाः नं धायेमालीगु इलय् दुःख ताः, झीगु थःगु हे गलत नेतृत्व व राजनैतिक अस्थिताया हुनिं काये फइगु लबः हे झीसं काये फयाच्वनागु मदु। वंगु लाय् नेपाः वःगु उच्चस्तरिय चिनीयाँ प्रतिनिधिमण्डलं नेपाःयात बी धयाथकूगु स्वंगूत्या अर्ब ध्यबायात कयाः झीसं इलय्ब्यलय् न्हाय् तपुकाच्वना, थ्व झीत वःगु आः तकया दकलय् तःधंगु रकम खः धकाः। तर झीसं काये मसल, काये नं मफुत, काये सःगु वा काये फुगु जूसा चीनं बीफुगु ग्वाहालिया तुलनाय् वं वचन बिया थकूगु व स्वंगूत्या अर्ब दां छुं हे मखु ।

नेपालं वंगु फेब्रुअरीइ चाइना एक्सपोर्ट-इम्पोर्ट बैकनापं 'माथिल्लो त्रिशुली ३ ए' या निंतिं ७ अर्बया सुविधापूर्ण ऋण व स्वनिगःया चक्रपथ तब्याकेत ५४.७ करोडया अनुदान ग्वाहालिया निंतिं सम्झौता याःगु खः। मेगु थीथी परियोजनाया निंतिं नं कूटनैतिक तहलय् कुतः जुयाच्वंगु खँ पिहां वःगु दु। अथे नं छगू खँ निश्चित खः-झीसं झीगु राष्ट्रिय स्वार्थयात छ्यनय् तयाः तत्परता व ईमान्दारिता क्यने फत धाःसा नेपाःया कृषि प्रविधि, पर्यटन, जलश्रोत, जडिबुटी, खानी अन्वेषण व विकासया थीथी विधाय् चीनया दुग्यंगु ग्वाहालि कायेत झी सफल जुइ फइ। न्हापा न्हापा चीनं ग्वाहालि याःगु ख्वप व हरिसिद्धिया अप्पाटायल कारखाना, बाँसबारीया छ्यंगू व लाकां कारखाना थेंज्याःगु कलकारखानायात उब्लय्या प्रधानमन्त्री गिरिजाप्रसाद कोइरालां निजीकरणया त्वहलय् थः मनूतय्त सिन्कीया भावं मिया बिउगुलिं तंचाःम्ह चीन आः वयाः अज्याःगु मी जिउगु कारखाना मखुसें भौतिक पुर्वाधार निर्माण व जलश्रोत थेंज्याःगु पक्षय् ग्वाहालि यायेत तयार खनेदु। समग्र रुपं स्वयेगु खःसा झी निम्हं जलाःखलाः-भारत व चीन-स्वाभाविक रुपं नेपालय् थःगु लगानीया सुरक्षण व भतिचा अप्वः सुरक्षा संवेदनशीलताया प्रत्याभूति चाहे जू। तर नं थुपिं बिषय हे थज्याःगु खः कि गुकियात झीसं थःगु राष्ट्रिय स्वार्थया निंतिं जूसां संवोधन मयासें हे मगाः। उकिया निंतिं झीसं पहल यायेत बांलाःगु ई व अवसर नं आः हे खः। झीगु न्ह्यःने दं वयाच्वंगु थीथी समस्याया समाधान यायेत, अले उकिया निंतिं झीसं आः तक अभिशाप कथं थुइका वयाच्वनागु अवस्थितियात अवसर कथं हीकेत डा. बाबुराम भट्टराई नेतृत्वया न्हूगु सरकार छगू बांलाःगु प्रस्थानबिन्दु जुइफु ।

(क्वचाल)

More Stories Like this