नेपाःया भूराजनीति: अभिशाप खः कि अवसर?

ओमचरण अमात्य

थौंकन्हय् संसारया भाग्य व भविष्य हे हीके फइकथं न्ह्यःने वयाच्वंगु निगू तःधंगु दे-भारत व चीनया दथुइ कानाच्वंगु नेपाःया भूराजनैतिक अवस्थितियात झीसं आःतक नं अभिशापया रुपय् कायेगु याना वयाच्वनागु दु। सन् १८१६ या अपमानजनक सुगौली सन्धि व सन् १९५० या असमान सन्धिनिसें आःतक नेपाः र नेपाःमिं गुकथंया दुःख व दुर्दशा फयावल, उकियात स्वयेबलय् झीगु भौगोलिक अवस्थितियात अभिशाप धाइगु अस्वाभाविक नं मखु। तर ई व लकसय् गाक्कं हिउपाः वयेधुंकल। उकिं न्हापा अभिशापया रुपय् परिभाषित याना वयाच्वनागु झीगु भूराजनैतिक अवस्थितिया अवसर कथं हिला यंकेफइ कथंया लकस ब्वलना वयाच्वंगु झीसं वाःचायेकेमाः ।

खः, भौगोलिक रुपं झी आः नं निगू अति विशाल देय्या दथुइ काना हे च्वनागु दु। भौगोलिक आकारयात स्वयेगु खःसा भारत झी सिबें २१.५ दुगं तःधं, चीन झी सिबें ६५ दुगं तःधं। विचार, सिद्धान्त व दर्शनया ल्याखं नं धाथें हे उत्तर व दक्षिण हे स्वःपिं निगू देय्या आर्थिक आयतनया ल्याखं स्वयेगु खःसा गणतन्त्र भारत झी सिबें १०२ दुगं तःधं, जनगणतन्त्र चीन झी सिबें ३८९ दुगं तःधं। अन्तर्राष्ट्रिय मुद्रा कोषया तथ्याङ्क कथं ३,१६५,६०० वर्ग किमि तःधंगु देय् भारतया सन् २०१० या कूल गार्हस्थ उत्पादन ९न्म्ए० १,५३७,९६६ मिलियन डलर थ्यंगु खःसा, ९,५७२,९०० वर्ग किमिइ ब्यानाच्वंगु चीनया कूल गार्हस्थ उत्पादन ५,८७८,२५७ मिलियन डलर थ्यनाच्वंगु खः। १४७,१८१ वर्ग किमिइ चकनाच्वंगु झीगु देय् १५,१०८ मिलियन डलर (विश्वय् १०६ औं) कूल गार्हस्थ उत्पादनय् लय्ताया च्वनेत बाध्य जुयाच्वना। तुलना हे यायेगु खःसा छगू अजूचायापुगु तथ्य न्ह्यःने वइ। उकुन्हु तिनि निवर्तमान अर्थमन्त्री भरतमोहन अधिकारीं गुगु बार्षिक बजेट प्रस्तुत यात, व रकम चीनया थौंकन्हय्या मुक्कं न्यान्हुया लबः जक खः। तथ्याङ्कं नवाइ, चीनं वंगु जुलाईलय् जक हे अन्तर्राष्ट्रिय निर्यात व्यापारं ३१.५ अर्ब डलर (२३ खर्ब ६२ अर्ब ५० करोड तका) खुद लबः दुत्यंगु खः ।

नेपालय् राणाशाही क्वःदइ च्वंगु इलय् सन् १९४७ (वि.सं. २००४) स भारत बेलायती उपनिवेशवादया सिखलं मुक्त जूगु खःसा चीन उकिं निदँ व लत्या लिपा जनगणतन्त्र चीनय् रुपान्तरित जूगु खः। उबलय् भारतया प्रति व्यक्ति आय २५ डलरसिबें नं म्हो, अले चीनया प्रति व्यक्ति आय २७ डलर व कूल गार्हस्थ उत्पादन १८ अर्ब डलर थ्यनाच्वंगु खः। निगुलिं देय्या प्रति व्यक्ति आय उबलय् एशियाय् दकलय् म्हो, नेपाःया सिबें नं म्हो जुयाच्वंगु खः। तर थौं ई व लकसय् ब्याक्कं हिउपाः वयेधुंकूगु दु। भौगोलिक आकारया ल्याखं विश्वय् न्हय्गूगु तःधंगु देय् भारत अर्थतन्त्रया ल्याखं झिगूगु तःधंगु देय् जुइधुंकूगु दुसा स्वंगूगु तःधंगु देय् चीन आः अर्थतन्त्रया ल्याखं विश्वया निगूगु तःधंगु देय् जुइधुकूगु दु। चीनय् साम्यवादी क्रान्ति जुइ न्ह्यः मुक्कं २७ डलर छेँय् दुतिनिम्ह छम्ह चिनीयाँ नागरिक सन् २०१० स थ्यंबलय् ७,५१८ डलर आम्दानी याइम्ह जूगु दु। छम्ह भारतीयं थौंकन्हय् १,२०० डलर स्वयां नं अप्वः कमाइ याः। निगू देय्या छलाङ्ग अझ नं तीव्र जुइगु सम्भावना दनि। तर न्ह्याबलें हे स्वार्थी नेतातय्गु छत्रछायाँय् म्वाना वयाच्वनापिं झी नेपाःमित वस्तुतः आः नं अन हे तिनि गन झी बाज्यापिं च्वनावंगु खः। स्थितिइ आः थ्व इलय् नं छुं कथंया सकारात्मक हिउपाः मवल धाःसा न्यादँ लिपा झी जातीय पहिचानया नामय् थवंथवय् ल्वानाच्वनागु जुइ, वा ल्वापु मजुल हे धाःसां कम से कम थःथःगु राज्यया निंति पुर्वाधार दयेकेत ब्वाँय्ब्वाँय् जुयाच्वनागु जुइ। न्ह्यागु हे जूसां उबलय् झी व झी जःलाखःला देय् दथुया गाः झन् ल्हाये हे मफइ कथं तब्या जइधुंकी। तर अथे नं झीगु निंतिं निराश हे जुइ माःगु अवस्था धाःसा अझ नं मखुनि। खः, ई बिजुलीया वेगं न्ह्याना वनाच्वंगु दु, तर नं आःयात राजनैतिक स्थिरता जक हये फत धाःसां नं झीगु राजनैतिक, जातीय, क्षेत्रीय लगायत यक्व समस्यामा समाधान पिहां वइ ।

राजनैतिक स्थिरता वयेवं हे छु काये फइ ले झीसं जःलाखःलायाके? थ्व न्ह्यसःया लिसःया निंतिं झीसं झीगु आवश्यकता व प्राथमिकता नापं जःलाखःला देसं झीत माःगु क्षेत्रय् हासिल याःगु उपलब्धि, अले व क्षेत्रय् इमिसं नाला वयाच्वंगु नीतियात थुइकेमाः। आःयात कृषि प्रविधि, पर्यटन, जलश्रोत, पूर्वाधार निर्माण, खानी अन्वेषण व लगानी थज्याःगु लागा खः गन झी जःलाखःला नापं सहकार्य याये फइगु तच्वःगु अवस्था दु ।

झीगु आःया अवस्थिति व थवंथवय् ग्वाहालि ब्याकेगु बिषयय् झी जःलाखःलां नाला वयाच्वंगु नीति स्वयेगु खःसा भारत व चीन निखेरं यक्व लबः काये फइगु अवस्थाय् झी दु। सीमा विवादं यानाः सन् १९६२ अक्टोबरय् तच्वःगु हतालय् तक्यने धुंकूगु खःसां थःथःगु स्वार्थया कारणं इपिं निगुलिं देय् आः थवंथवय् सतिकाच्वंगु दु। थुकिं यानाः नं झी अनुकूल अवस्थाय् दु। सन् २०१० अक्टोबर २६ स मलेशियाय् ग्वसाः ग्वःगु 'इण्डियाज डेभलपमेण्ट एक्सपेरियन्सेज' नांया छगू परिसम्वादया ज्याझ्वलय् नवासें भारतीय प्रधानमन्त्री डा. मनमोहन सिंहं "आर्थिक समुन्नतिया निंतिं भारत व चीन दथुइ छुं छुं असन्तुलन दयाच्वंसां नापं जानाः न्ह्यःने वने फइगु यक्व सम्भावना दु" धाःगु व उकिं निन्हु लिपा एशिया-प्रशान्त शिखर बैठकयात सम्बोधन यासें चिनीयाँ प्रधानमन्त्री वेन जियापाओं "चीन व भारत प्रतिस्पर्धी मखु, इमिगु द्विपक्षीय विकासय् समन्वय यायेत विश्व पर्याप्त जू" धाःगु मुक्कं संयोगया खँ मखु। सन् १९८८ डिसेम्बरय् (नेपाः उबलय् भारतीय नाकाबन्दीया मारय् लानाच्वंगु खः) भारतीय प्रधानमन्त्री राजीव गान्धीं चीन भ्रमण यानाः चिनीयाँ नेता तेङ शियाओपिङनाप झण्डै ६ मिनेट ताःहाकः 'वार्म हाय्ण्डशेक' याये धुंकाःलि निगू देय्या स्वापू हाकनं थुलि क्वातुल कि सन् १९९१ स २५ करोड डलर थ्यंगु द्विपक्षीय बनेज्या ह्वात्त थहां वनाः सन् २०१० स ६० अर्ब डलर थ्यन। उकियात सन् २०१५ तकया दुने १०० अर्ब डलर सिबें नं अप्वयेकेगु ज्याय् निगुलिं देय् दत्तचित्त जुयाच्वंगु दु। थुलि म्हो इलय् नं निगू देय् दथुया व्यापारिक स्वापू थुलि क्वातुइ धुंकल कि चीन थौं भारतया दकलय् तःधंम्ह व्यापारिक साझेदार जुइधुंकूगु दुसा भारत चीनया झिम्हम्ह प्रमुख व्यापारिक साझेदार जुइधुंकूगु दु। वस्तु उत्पादनय् बेजोड चीन, अले सेवा व प्रविधिइ न्ह्यज्यानाच्वंगु भारतया दथुइ लानाच्वंगु नेपाल पारवहनया निंतिं भूमिमार्ग जक जुइफुसां हे नं तःधंगु उपलब्धि जुइ। थुकिया निंतिं मेगु प्यदँया दुने क्वचाइ धयातःगु २५३ किमि ताःहाकःगु ल्हासा�शिगात्से राजमार्गयात नेपाली सीमाना तक थ्यंकेगु योजना व रसुवा�स्याफ्रुबेसी सडक आयोजनां ग्वाहालि याइगु ला द हे दु, प्रस्तावित गुगू नाका नं इलय् चालीगु खःसा झीगु विकासया कुतलय् नं तीव्रता वइ। अथे हे भारतया केन्द्रीय सरकारं नेपाः, भूटान र पाकिस्तानी सीमानापं १,९४५ किमि ताहाकःगु सडकमार्ग दयेकेया निंतिं वंगु नोभेम्बर १८ स अनुमोदन याःगु योजनापाखें नं झीसं यक्व ग्वाहालि कायेफु ।

नेपाः छगू कृषिप्रधान देय् जूगुलिं विशेषतः चीनं थ्व लागाय् हासिल याःगु लिपांगु उपलब्धियात नं झीसं थःगु निंतिं छ्यलेफु। थःगु ७ प्रतिशत कृषियोग्य भूमिइ बालि सयेकाः विश्वया २२ प्रतिशत जनसंख्यायात प्वाः दंक नका वयाच्वंगु देय् चीनया विकसित कृषि प्रविधियात बिहारी जनताया निंतिं छ्यलेत अनया मुख्यमन्त्री नितिश कुमार वंगु जूनय् चीन थ्यंक वनेफुसा सामरिक अवस्थितिया हुनिं चीनया उच्च प्राथमिकताय् लाना वयाच्वंगु नेपालं उकिया निंतिं पहल याये छाय् मफइ? ताःहाकःगु अनुसन्धान लिपा वा (जाकि) या नश्ल सुधार यानाः झिदुगं तक उत्पादन अप्वयेकेगु ज्याय् सफल जुइधुंकूगु हुनानया बाली सुधार केन्द्रया अत्याधुनिक प्रविधि कम्बोडिया, लाओस, बंगलादेश व भारतनिसें अमेरिका तक थ्यनेधुंकूगु दुसा थुलि सतिक च्वंगु झीगु देशय् थ्यंके मफइगु ला खँ हे मजुल नि ।

(कथहं)

More Stories Like this