नेवाः स्वायत्त राज्यया अवधारणा

कृष्ण प्रजापति

शान्ति प्रक्रिया, संविधान निर्माण व संघीय व्यवस्था थेंज्याःगु महत्वपूर्ण विषयय् व्यापक सहलह जुयाच्वंगु इलय् नेवाः स्वायत्त राज्यया अवधारणा नं नेपाली राजनीतिक पार्टीतय् छगू चिउताःया विषय जूवःगु दु। ताः ई न्ह्यवंनिसें नेवाः स्वायत्त राज्य मंकाः संघर्ष समितिं थ्व सवालय् राज्ययन्त्रया ध्यान सालेत संविधानसभा घेराऊ, पार्टीया शीर्ष नेतातय्त ज्ञापनपत्र बीगु नापं थीथी कथंया ज्याझ्वःत न्ह्याका हे च्वंगु दु। दत्या न्ह्यः पुस ११ गते दशरथ रंगशालां नेवाः स्वायत्त राज्य घोषणा यानाः आः उकियात कार्यान्वयन यायेगु पक्षय् वनेमाल धकाः नेवाःत सक्रिय जुयाच्वंगु दु। थौं संविधान तयार जुइ जुइ थेंज्याःगु अवस्था खः। वहे संघीय राज्यया निर्माण गुकथं यायेगु, शान्ति प्रक्रिया गुकथं पूवंकेगु नापं चुनाव प्रक्रिया व राज्य शासन प्रणाली गुकथं न्ह्याकेगु धइगु खँय् तक्यनाच्वंगुलिं हे अवरोध जुयाच्वंगु खः ।

आः तक नं नेवाःतय्त नेवाः स्वायत्त राज्य मबीत स्वनिगःयात राजधानी प्रदेश, केन्द्रीय शासित प्रदेश कथं परिभाषित यायेगु षडयन्त्र राजनीतिक पार्टीतय्सं यानाच्वंगु दु। थ्व इलय् हे यदि नेवाःतय्सं नेवाः स्वायत्त राज्यया खँ ल्ह्वने मफुत धाःसा कन्हय् थःपिनि राज्य गन माः वनेगु? अथे जुयाः नं नेवाःतय् ऐतिहासिक, भौगोलिक व जनसंख्याया आधारय् थ्व थाय् नेपालमण्डल नेवाः स्वायत्त राज्य जुइ हे माः। मखुसा नेवाः आन्दोलन न्ह्याना हे च्वनी। थ्व आन्दोलन नेवाः स्वायत्त राज्य प्राप्त मजूतले न्ह्याइ। उकिं जिम्मेवार राजनीतिक पार्टीतय्सं आः छन्हु निन्हुया दुने हे नेवाः राज्य गज्याःगु जुइ धइगु खँय् पार्टीया आधिकारिक धारणा पिब्वये फयेकेमाः ।

देय्या राजनीतिक भविष्यया अभिभारा कयाच्वंपिं राजनीतिक दलत हे थ्व इलय् सतर्क जुइमाः। थौं संघीयता, शान्ति प्रक्रिया, संविधान निर्माण थेंज्याःगु विषयय् नेवाःतय् अभिमत छु खः धइगु सीकेमाःगु ई वयाच्वंगु दु। नेवाः जाति नेपाःया ऐतिहासिक कालंनिसें बसोबास यानाः थनया थीथी सांस्कृतिक धरोहर निर्माण यायेगु ज्याय् जक दख्खलपिं जाति मखु। थुपिं ला वि.सं. १९९७ सालंनिसें आः तक नं नेपाःया राजनीतिक अग्रगमनया लागिं हरेक मोर्चाय् दुथ्यानाः संघर्ष याना वःपिं जाति नं खः। थ्व इलय् अन्तरिम संविधानया धारा ३८ कथं नेपाः संघीय राज्यय् वनेगु क्वःछीधुंकूगु अवस्था दु। अथे जुयाः नं जनस्तरं ला निदँत्या न्ह्यः हे थ्व देशय् नेवाःतय् राज्य स्थापित जुइधुंकल। आः सदनं हे आधिकारिक घोषणा यायेगु जक ई पीमानि। २०६२/६३ सालया आन्दोलन लिपा नं तराई लागाय् चर्के जूगु आन्दोलन लिपा तमाम मधेसवादी पार्टी व राजनीतिक पार्टीतय्सं श्रावण १६ गते याःगु सम्झौताय् संघीय व्यवस्थाय् वनेगु धकाः न्ह्यथनातःगु दु। थ्व ल्याखं नं थौं संविधानतः नेपाः संघीय राज्यय् वनीगु हे जुल ।

१२ बुँदे बृहत् शान्ति सम्झौताय् हे नं आदिवासी जनजातितय् ऐतिहासिक पहिचानया लिधंसाय् संघीय गणतान्त्रिक नेपाः निर्माण यायेगु न्ह्यथनातःगु खः। उकियात थप मधेशी व जनजातित आन्दोलित जुयाःलि हाकनं पुष्टि जुइकथंया मेगु नं सम्झौता जूगु खः। आः वयाः थीथी राजनीतिक पार्टीं म्हिताच्वंगु शंकास्पद व्यवहारं यानाः थ्व सन्धि सम्झौता व समझदारी फुक्कं हाचां गायाः ज्या याइगु खःला वा देशय् गनं संघीयता हे मवइगु खः लाकि धकाः नं शंका यायेमालीगु स्थिति दु। खालि सरकार गठन व विघटनय् तक्यनाच्वंगु कारणं थ्व इलय् नं संघीयता मवइगु आशंका ब्वलंगु खः। नेवाः स्वायत्त राज्य माः धइगु नेवाःतय्गु माग अतिशयोक्ति मखु। द्वलंद्वः दँ न्ह्यवंनिसें थ्व देशय् संघीय प्रणालीं हे ज्या कयाच्वंगु खः। नेपाल संवत् ८८८ सालय् जुजु पृथ्वीनारायण शाहं स्वनिगः त्याके न्ह्यः तक नं थ्व देशय् संघीय राज्य हे मजां चले जुयाच्वंगु खः। थ्व पुलांगु शासन व्यवस्थाय् लिहां वनेगु कुतः नं मखु। खालि थःपिनि थाय्बाय् थःपिंसं हे स्याहारे यायेगु बांलाःगु काइदा जक खः। पिनं वःपिं मनूतय्सं थनया जनजीवन, रहनसहन व सांस्कृतिक महत्व सीके फइ मखु। नेपाः राज्य नेवाःतय्गु हे खः। नेवाःतय्सं हे न्हापांनिसें थ्व थाय्यात नेपाल धया वयाच्वंगु खः। लिपा थ्व थाय् विस्तार जूवन। नेवाःतय् राज्य नं अन लाः थन लाः मदयावन। झिदँ न्ह्यः कयातःगु जनसंख्या कथं नेवाःत नेपालय् दुपिं ६८ गू जाति १२ लाख ४५ हजार जनसंख्या दयाः न्यागूगु स्थानय् लाःगु जाति खः। थ्व ल्याखं राज्य जुइत माःगु सम्पूर्ण तत्व थ्व जातियाके दुगुलिं झीत नेवाः राज्य मदयेक मगाः।
इतिहास, थाय्बाय् व जनसंख्यायात हे जक ध्यान तयाः स्वयेगु खःसां स्वनिगः व स्वनिगः जःखः नेवाः बस्ती दुगु व ऐतिहासिक म्हसीका दुगु ल्याखं नेपालमण्डल नेवाः स्वायत्त राज्य कथं कायेमाःगु खः। वहे ल्याखं नं नेवाःतय्सं विसं २०६६ साल पुस ११ गते दशरथ रंगशालय् नेवाः स्वायत्त राज्ययात अनुमोदन याये धुंकूगु दु। आः वयाः संसदया राज्य पुनः संरचना समितिं नं थ्वहे खँयात महसुस यानाः नेवाः स्वायत्त राज्यया घोषणा यायेमाः। तर थन संविधानया घोषणा हे शासकीय स्वरुप, आम निर्वाचन व संघीय राज्यया बाँडफाँडयात कयाः हे दिनाच्वंगु दु। १४ प्रदेश दयेकेत सदनय् वःगु प्रस्तावय् नेवाः राज्ययात संकुचन याइगु शंका नं जुयाच्वंगु खः। आः राजनीतिक दलतय्त नेवाः न्ह्यलुवातय्सं थ्व विषययात गम्भीर रुपं कायेमाःगु बोध याके धुंकाः धाःसा नेतातय् न्ह्यलं चाःगु थें खने दयावःगु दु। स्वंगू तःधंगु पार्टीं संघीयता हे मदुगु संविधान जारी यायेत स्वयाच्वन धइगु नं खँ पिहां वयाच्वंगु दु। नेवाःत जक मखु तमाम जाति जनजातिया लागिं हे नं थज्याःगु संघीयता मदुगु संविधान मान्य जुइ फइ मखु। संविधान हे जारी यायेगु खत धाःसा संघीयता दुगु संविधान जारी याये फयेकेमाः। मखुसा उगु संविधान स्वीकार्य नं जुइ फइ मखु ।

थःपिनि सामर्थ्यया आधारय् राज्य बीगु धकाः नं राजनीतिक पार्टीतय्सं न्ह्यथनाहःगु दु। सामर्थ्य धइगु छु खः? म्हिगः तक ज्ञानेन्द्र व पारस सामर्थ्यवान खः। थौं राम वरण यादव सामर्थ्यवान जुल। नेपाली कांग्रेसं प्रस्ताव याःगु ७ प्रदेशय् नं नेवाःतय्त राजधानी प्रदेश वा केन्द्र शासित प्रदेश कथं तयेगु खँ वयाच्वन। थ्व नं नेवाःतय्त स्वीकार्य जुइ मखु। सामर्थ्य व पहिचानया लिधंसाय् राज्य बीगु जुल धाःसा नेवाःतय्सं घोषणा यानातःगु नेवाः राज्य प्राप्त याये हे माः। स्वनिगः खुसि वा हिमाल थें उखें थुखें लाइगु वा भौगोलिक आधारय् अलग्ग यायेमाःगु थाय् नं मखु। नेपालमण्डल स्वद्वःदँ न्ह्यवंनिसें निसःत्या दँ न्ह्यः अक्षुण्ण हे खः। आः नं थ्वयात विभाजन यायेमाःगु मदु। थ्व नेपालमण्डलंलिसें हे स्वायेमाःगु प्रदेश खः। अले थनया शासक फुक्कं नेवाःत हे जुइमाः। थ्व हे जक वास्तविक नेवाः राज्य जुइ फइ। यदि राजधानी प्रदेश वा केन्द्र शासित प्रदेश जुल धाःसा नेवाः राज्य नां जकया जुइ ।

More Stories Like this