बुंगद्यःया रथ जात्रा

वीर सिं महर्जन

बुंगय्मि अर्थात बुंदेशय् च्वंम्ह द्यः जूगुलिं 'बुंगद्यः' धकाः नां छुनातःम्ह द्यःयात बंग अर्थात ब्रम्हकोणं पिकाइम्ह द्यः जुयाः बुंग धाधां बुगद्यः धाःगु जुल। वंशावली व जनश्रृतिकथं नरेन्द्र देव ( ई.सं ६४३-६७९) जुजुया राज्यकालय् नेपाः गालय् अनावृष्टि जुयाः हाहाकार मजुइकेत जुजु नरेन्द्र देवं आचार्य बन्धुदत्त व भरिया रथचक्र धाःम्ह ललित ज्यापुनापं स्वम्ह मुना वनाः बङ्गोपसागरया उत्तरय् भारतया आसाम धयागु थासय् ब्रम्ह पुत्र खुसिइ दयेकातःगु बुंगटापुइ अवस्थित कामरुप काम्पक्षां बुंगद्यःयात नेपालय् हःगु जुल। अन्न व वर्षाया द्यः धयातःम्ह बुंगद्यः नेपाः गालय् ई.सं. ६७५ स हःगु अनुमान याना तःगु दु। ई.सं. १०७१ स च्वया तःगु पेरिस लाइब्ररीइ लुया वःगु हस्तलिखित सफू छगुली रक्त वर्णम्ह 'बुंगम लोकेश्वर' धकाः उल्लेख जूगुयात प्रमाणिक रुपं न्हापांगु माने याना तःगु दु। अनं लिपा तिब्बतया भिक्षु धर्म स्वामिया जीवनी वर्णन याना तःगु बुंद्यःयात माने याना वयाच्वंगु दु ।

बुंगद्यःयात थीथी समुदायं थःथःगु धार्मिक विश्वासकथं नां छुनातःगु खनेदु। महायान सम्प्रदायया बौद्धतय्सं अवलोकितेश्वर अर्थात अवलोकन यानां च्वनीम्ह बोधिसत्व द्यः धयातःगु दु।। सकल प्राणीयात करुणां स्वयाच्वनीम्ह जुयाः करुणामय नं धाल। करुणामयया मन्त्र 'ऊँ मणि पद्मे हुँ' खः। नेपालय् अवलोकितेश्वरया स्थापना वंशावलीकथं जुजु वृषदेवं (ई.सं. ३८७-४१२) चाकुबहालय् याःगु खनेदु। अनं लिपा जुजु रामदेवया पालय् (ई.सं. ५४५ व ५५७) आर्यावलोकितेश्वरनाथया स्थापना याःगु अभिलेख दु। थथे हे जुजु जयदेव द्वितीय (ई.सं.७१३-७३३) या राज्यकालय् पशुपति अभिलेखय् (७३३) करुणामय लोकेश्वरया नामं उल्लेख जूगु खनेदु। थ्वयात हे बुंद्यः धकाः प्रमाणित रुपं माने याःगु दु ।

बुंगद्यःयात वैष्णवतय्सं विरंची नारायण, शैवतय्सं शिव, शाक्ततय्सं शक्ति, शौरतय्सं सूर्य, ब्राम्हणतय्सं ब्रम्हा, वैदिकतय्सं लोकेश्वर व योगी, मुनितय्सं मन्छिन्द्रनाथया रुपय् माने यानातःगु दु। बुंगद्यः मच्छिन्द्रनाथयात झिंछगूगु शताब्दीया बौद्ध तान्त्रिक सिद्ध जालन्धरपाया शिष्य व गोरखनाथया गुरु नं धायेगु याः ।

करुणामय बुंद्यःया प्रतिमा मूर्ति पद्मपिठ आशनय् समभङ्ग मुद्राय् दनाच्वंम्ह जुइ। अमिताभ बुद्ध मतुकय दुम्ह नकतिनि लुया वःगु अरुणया रुप, पलेस्वां हः थें मिखानापं न्हाय् व म्हुतु मंगोलियन आकृतिया जुइ। न्हाय्पनय् हिरामोतिया कुन्दल, गःपतय् सत्य नागया तिसा दइ। जब ल्हाः वरद मुद्राय्, खवल्हातं पलेस्वां ज्वनाच्वंम्ह जुइ। बोधिसत्वया रुपय् स्थानक मूर्तिया लिउने च्वंनिसें क्वथ्यंक ज्वालामुखीयुक्तगु लिधंसा बियाः दयेका तःगु जुइ। थुगु विविध विशेषतां युक्तम्ह करणामय बुंगद्यःया मूर्ति लिच्छविकालिन ढलोटया खःसा ख्वाः छपाः चां भुना तःगु जुइ। बुंगद्यःयात जीवन्त याना तयेत साधनायुक्त कलश गर्भय् तया तःगु दइ ।

बुंद्यःया रथयात्रायात नेपाः देय्या दकलय् ताःहाकःगु जात्रा माने याना तःगु दु। न्हापा यल देशय् न्हय्गू खःया जात्रा दुगुयात समन्वय यानाः बुंगद्यः व चाकुबहाःद्यःया जक रथ जात्रा हनेकथं दयेकूगु जनविश्वास दु। बुंगद्यःया खः जात्रा बुंगद्यः बुंगया शिखर शैलीया देगलं यलया तःबाहालय् प्यागोडा शैलीया देगलय् हयेत कछलागाया निगूगु विहीवाः कुन्हु प्यम्ह जोतिषतय्सं मंगःया मण्डप फल्चाय् साइत स्वये माःगु परम्परा दु। इपिं ज्योतिषतय्सं साइत स्वयाः क्वःछिउकथं यलय् बुंगद्यःया खः जात्रा यानाः बुंग देशं हइ। अप्वः धयाथें यःमरि पुन्हियात हयेगु याना तःगु दु। यःमरि पुन्हि कन्हय् कुन्हु न्हूगु जाकिया चतांमरि यःमरि दयेकाः वर्षा व अन्नया देवता बुंगद्यः व बलभद्रद्यःयात छाः वनेगु चलन दु ।

बुंगद्यःया रथ यात्रायात रथ दयेकेया निंतिं सिँया ज्या याइपिं बारायीया नायःजुं पोहेलाथ्व पारुकुन्हु छु छु जातया छु छु गुलि सिँ माःगु खः बुंगद्यःया पालिइ देछायेगु याइ। रथ दयेकेत माःगु सिँ लःसिँ, चिरुवा पौ, ग्वःपौ, जुट खिपः आदि सामाग्री व पूजा सामानया व्यवस्था गुथि संस्थानं याइ। अनं बुंगद्यःया रथ दयेकीपिं बारायी, पौया ज्या याइपिं ञंवा, घःकु व रथ सालेगु ज्याय् ग्वाहालिमि समेतयात श्रीपंचमीकुन्हु ससु पूजा यानाः प्रसाद भ्वय् नकेगु याइ ।

'सर्वजन हिताय, सर्वजन सुखाय' यायेगु निंतिं न्ह्याबलें समभङ्ग पद्मपिठ आशनय् दनाः अवलोकन यानाच्वनीम्ह करुणामय बुंगद्यःया देशदर्शन याकेत यलय् रथ यात्रा तयारी न्हवंया दिनंनिसें प्रारम्भ जुइ। बुंगद्यःयात सदां जीवन्त याना तयेगु निंतिं बौद्ध विधिविधानकथं दशकर्म खंकेगु परम्परा दु। बुंष्द्यःया न्हवं प्यन्हु न्ह्यःनिसें यलया त्वाःत्वालय् न्यकुतय्सं खःमू कुबियाः पूजा ज्वलं मुंकेगु याइ। चउलाथ्व पुन्हिकुन्हु जीवन्यासं लिकाइ। चउलागा पारुं बुंगद्यःया न्हवंकुन्हु न्हिनय् मच्छिन्द्रबहाः (तःबहाः) गुथि संस्थानं व्यवस्था याना तःगु रथ दयेकेगु निर्माण सामाग्री चितखापौ, ग्वःपौनापं न्हवं पूजा सामान यल ओछु त्वाःया टुखुसिहक टोल सुबाहा, धालाछे त्यःको, त्यागः, पिलाछे, पिन्छे व दुपा टोलया सनागु-धंगु खलःतय्सं कुबियाः इखालखु, माहापाः, पट्को, लाय्कू, मंगः, हौगः तंगः जुनाः निर्माण सामान प्रदर्शन यानाः बुंगद्यःया रथ दयेकेत सामान तयार जूगु क्यनेगु याइ। सन्ध्या काःई बुंगद्यः तःबाहालं खतय् तयाः पश्चिम ध्वाखां पित हयाः जात्रा यानाः लगंख्यःया न्हवंमण्डपय् यंकी। बुंगद्यःया देगलय् ब्रम्हक्वं थापं याना तइ। न्हवंमण्डपय् बुंगद्यःयात साइतय् लाकाः प्यंगू दिशां प्यम्हेसिनं दुरु लखं महास्नान (न्हवं) लुइगु याइ। न्हवंया चान्हय् बुंगद्यःया शरीर मूति काहा पुइकाः सिथं यंकेगु याइ ।

न्हवं लिपा बुंगद्यःया मूर्तियात चउलागाः पारुंनिसें सप्तमीतक देगलय् स्वथना तइ। अष्टमीनिसें एकादशीतकया दुने बुंगद्यःया स्यंगु ख्वाः ह्वनाः दयेकाः निभाः पाकी। द्वादशीकुन्हु रथ ख्यलय् (पुखुचो) च्वंगु पीठय् म्येय् छम्ह भोग बियाः भैरव रुपी खिचातय्त ला नकाः खिचाभू याइ। बुंगद्यःया जन्म जुइगु द्वादशी कुन्हु चान्हय् तःबाहालय् खुइप्यम्ह देवीपिनिगु प्रतीक स्वरुप खुइप्यंगः घःचा तयाः पूजा याइ। चउलागाः तृयोदशी कुन्हु बुंगद्यःया ख्वालय् मिखा कंकेगु धकाः मिखा च्वयेगु याइ। बुंगद्यः कोदुवालय् काः वनेगु चौलागा आमै कुन्हु चा च्वनाः कन्हय् कुन्हु (बछलाथ्व पारु) बागमति खुसिइ कलश साधना यानाः बुंगद्यः लानाः महीनीयात कलश ज्वंकाः कलश जात्रा यानाः हयेगु याइ। बछलाथ्व पारु कुन्हु तःबाहालं पूच्वय् हयाः साइतय् लाकाः बुङ्गद्यः रथय् तइ ।

रथ जात्राया रथ निर्माण न्हवं सिधयेकाः चान्हय् पुखुचोया रथ ख्यः पीठय् हाम्वःकी प्यंगः तयाः पूजा याना तइ। बुंगद्यःया सिँया ज्या याइपिं बारायीतय्सं व पौया ज्या याइपिं ञंवातय्सं स्वन्हुया दुने रथया खः तकं दयेकेज्या सिधयेके माःगु जुल। अनं लिपा नवमि तकया दुने झिंनिकु सिधयेकेमाः। दशमीकुन्हु घःचाः छुनाः आमैया दुने रथ निर्माणया ज्या क्वचायेके माःगु जुल। बछलाथ्व पारु कुन्हु लुं सियातःगु सिँया ज्या, कसिम्व, खः दयेकेगु ओकु बाहाया लुसा गुथियाःत वयाः ज्या याः वइ। धकि बाय्मोया द्यःने स्वयम्भु भगवान तयेधुंकाः साइतय् लाकाः बुंगद्यःयात तःबाहालं खतय् तयाः जात्रा यानाः सन्ध्या काःइलय् रथय् बिज्याकी ।

बछलाथ्व पारु कुन्हु रथय् तयेधुंकाः अक्षय तृतीया तक रथ ख्यलय् हे तयाः बुंगद्यःयात शान्ति स्वस्ति-सा दान बीगु याइ। बछलाथ्व चतुर्थी कुन्हु बुंद्यः गाःबाहालय् साली। ज्यापु समाजया बुंगद्यः जात्रा व्यवस्थाकथं गुंगू त्वाःत छसिकथं १) काय्गु ननि (वि.सं.२०६८), २) छाय्बाहा (२०६९), ३) बागर (२०७०), ४) धपगाः (२०७१), ५) पूर्णचण्डी (२०७२), ६) कुक्षेननी (२०७३), ७) मिखाबाहाः (२०७४), ८) अग्नीशाल (२०७५), ९) नःटोल (२०७६) यात हःपाः बीगु पाः बियाः मिले याना तःगु जुल। हःपाः बीगु पाः लाःगु त्वालं धिमे थानाः वयेमाःगु व्यवस्था नं याना तःगु जुल। पुखुचोंगाः बाहाः बुंगद्यः सालीबलय् झोना ख्यलं नःत्वाः क्वताःगु जुयाः लिउने छपु खिपतं सालेगु याइ। छाय्कि थौंकन्हय् बुंगद्यः साः वइपिं नं यक्व दुगु जुयाः घःकुलिं फये मफयेक सालीगु व रथ याकनं स्यनी धकाः विचाः याये मालाच्वनी। गाःबाहाः भुज्याःया बखतय् हे नुगःयाःया लागिं नं ज्यापु समाजं झिंछगू त्वाःयात हःपाः बीगु पाः बियाः व्यवस्था याना तःगु दु। गाःबाहालं नुगलय् सालेगु निन्हु याना तःगु दु। गाःबाहाः भुज्याकुन्हु बुंगद्यः सालाः मंगः माहापाःतक तयेगु याइसा कन्हय्कुन्हु छ्वय्लाभू यानाः बुंगद्यः सालाः नुगःयाः न्यायेकी। बुंगद्यः हःखु खुसि छी धुनेवं मंगः थ्यनीगु बखतय् गुथि संस्थानं बुंगद्यः पूजा बियाः समय् इनाः नकाः जक सालेगु चलन सिद्धिनरसिंह मल्लया पालंनिसें वःगु धाइ। नुगःयाः न्यायेकेत पूर्वय् च्वंम्ह बुंगद्यःयात पश्चिम स्वके माःगु जुयाः न्ह्यःने-लिउने साले मालीगु थाय् खः। बुंगद्यःया रथ लगंख्यः माइसिमा तक सालेगु नं निन्हु याना तःगु दु। नुगः भुज्याया सतिकुन्हु सालाः चाखाबाहाः बाल कुमारी तक सालेगु याइसा कन्हय्कुन्हु माइसिमा छचाः चाःहीकाः न्हवंमण्डप न्ह्यःने रथयाः न्यायेकी। एकादशी व बुधवाः बाहेक मेगु दिनय् बौ बीगु परम्परा दु ।

लगंयाः न्यायेकेत सालीपिं ज्यापु समाजया नं झिंगुगू त्वाः दइ। थुकी नं झिंगुगू त्वाःयात दँय् निगू त्वाः मिले यानाः हःपाः बीगु पाः व्यवस्था याना तःगु दु। बुंगया रथ थतिइ सालीबलय् तंचा लूथाय् लिउने नं सालेमाः। लगं भुज्याः सिधयेकाः लिपा नैंक्यालं लुइमाःगु परम्परा दु। अनं लिपा कन्हय् कुन्हु सुथ न्हापां याकः मिसाया भुज्यायात द्यइके वइपिं मिसापिंसं रथ सालेगु याइ। थतिकालय् बुंगद्यःयाः न्यायेधुंकाःया प्यन्हु लिपाया बिहिवाः कुन्हु मंगःया मणिमण्डप फल्चाय् ज्योतिषतय्सं साइत स्वयाः जाउलाख्यलय् सालेगु अर्थात बुंगद्यः पित सालेगु (देशं पिने) साइत माली। बुंगद्यः पिसालेगु प्यन्हु न्ह्यः किपू भेगया न्हय्गामय् सुचं बीत पान्जु किपुली वनाः स्वां बिउ वने माःगु परम्परा दु। वि.सं. २०१८ साल न्ह्यःतक थुगु न्ह्य्गू गां १) कीर्तिपुर २) पांगा ३) नगां ४) बलम्बु ५) मच्छेगां ६) सतुंगः ७) थानकोट यलया हे इलाका खः। बुंगद्यः पिसाले छन्हु न्ह्यः बहनी जटाबाला नैंक्यालं लुइगु चलन दु। बुंगद्यः सालाः जाउलाख्यःयाः न्यायेकेगु याइ। पुखुचोमितय् बुंगद्यःयाः न्याइगुया कन्हय्कुन्हु छ्वय्लाभू व कंसकुन्हु भुज्या याइगु चलन दु। थ्व भुज्याकुन्हुया बहनी पुखुचोया मलय्कुतय्सं ततःग्वःगु निगः भुजा दयेकाः प्यम्हेसित कुबीकाः धिमे थानाः भुजा छाःवनेगु अर्थात जा ह्वः वनेगु याइ। जाउलाख्यःयाः प्यन्हु दयेकाः बुंगद्यःया भातालं (भोटो) क्यनी। अनं लिपा राष्ट्र प्रमुखं बुंगद्यः दर्शन यायेधुंकाः बुंगद्यःयात लिकयाः खतय् तयाः जात्रा यानाः बुंगय् तुं यंकी। बुंगमितय्सं चिलाख मत ज्वनाः भणिमण्डप थ्यंसांनिसें बुंगद्यःयात लाक्वपाक्व ब्वः बियाः म्हुतु ल्हानाः यंकेगु परम्परा दु। बुंगद्यः बुंगया शिखर शैलीया देगलय् तयाः प्यन्हु कुन्हु यलय् च्वंपिं बिचाः पूजा वनाः भ्वय् नयेगु याइ। अन्तय् बुंगद्यःया रथ जात्रा ज्वःछि द्वंविद्वं क्षमा याचनाया निंतिं साइत स्वयाः क्वय्ना पूजा याइसा चाकुबाहाःया मतिको भैरवयाथाय् हवन पूजा यानाः चखुं व न्या छज्वः त्वःताः क्वचायेकेगु परम्परा दु ।

बुंगद्यःया रथ जात्रा बारे छम्ह विदेशी पार्सी ब्राउनं थुकथं वर्णन यानातःगु दु: 'विशाल जहाजं, घुसुहुँ अर्थात समुद्र छी थें न्ह्यःने भैरवया ख्वाः दुगु चाःतूगु घःमां च्वकां थःत छचाख्यरं भुनाच्वंपिं मनूतय्गु विशाल छालयात चीकाः बुंगद्यवं विशाल रथय् च्वनाः थःत दँय्दसं जात्रा न्ह्याकी। छुं भचा जहाजया कःसि लसि वःगु थासय् पांजुत उगु धेधेचूगु रथय् बहादुरीपूर्वक कताक्क बः कयाः च्वनी ।

More Stories Like this