ज्यापुन्हि व नेवाः संस्कृति

तिमिला रञ्जित

थौं ज्यापुन्हि

नेपाः देय् धर्म, संस्कृति व परम्परां जाःगु देय् खः। नेपाः दुने नं नेवाः जाति नेपाःया हे संस्कृतिया म्हसीका जुयाच्वंगु जाति खः। थुगु जातिं हनीगु छगू महत्वपूर्ण पर्व खः ज्यापुन्हि। 'ज्या' व 'पुन्हि' खँग्वः स्वानाः निर्माण जुयाच्वंगु ज्यापुन्हि दछिया हे दकलय् ताःहाकःगु न्हि नं खः। प्रकृति व मौसमकथं सिनाज्याया ई जूगुलिं कृषकतय्सं थःगु निंतिं दकलय् बांलाःगु न्हि धकाः नं थुकियात काः। थ्वकुन्हु अप्वः ज्या याये दइगुलिं थुगु पुन्हियात 'ज्यापुन्हि' धाःगु धाइपिं नं दु। थुगुसी ज्यापुन्हि कुन्हु सुथय् ५:०९ ताः इलय् सुर्द्यः लुइगु व ६:५९ बजेट सुर्द्यः अस्त जुइ धयातःगु दु। थुकथं थ्व न्हि १३ घण्टा व ५ मिनेट ताःहाकःगु दिं धकाः पात्रोय् उल्लेख दु। 'ज्यापुन्हि कुन्हु ज्या यानाः नं मचाःम्ह मनुखं सुख सी मखु' नं धायेगु याः। लिसें ज्यापुन्हि कुन्हु ज्या याःम्ह मनूयात गबलें हे ज्याया दुःख जुइ मखु नं धाइ। मेगु धारणाकथं ञँ, फेगु, गुटी याइपिंसं थुकुन्हु ज्या यात धाःसा न्ह्याबलें ज्या याये माली धकाः फक्व थ्व कुन्हु ज्या याइ मखु। थुकुन्हु आराम यात धाःसा न्ह्याबलें आराम याये दइ धइगु उमिगु विचाः खः। थीथी धापू कथं लक्ष्मी व सरस्वतीया उपमा लुमंकेबलय् आराम यायेमाः धाइपिंत लक्ष्मीया रुपय् कयातःगु दुसा ज्या यायेमाः धाइपिंत सरस्वतीया रुपय् कयातःगु दु। लक्ष्मीं छुं ज्या याइ मखु अय्नं न्ह्याबलें धनधान्यं सम्पन्न जुइ अले सरस्वतीं न्ह्याबलें ज्या जक याइ, वयाके ज्ञान, सीप व कला दुसां गबलें सम्पन्न मजू धकाः पुष्टि याइ । अध्ययनया रुपय् न्हून्हूगु सफू, न्हू पहःया ज्या न्ह्याबलें दयाच्वनी। ज्यापुन्हियात जेष्ठ पूर्णिमा नं धायेगु याः। गैर नेवाःतय्सं थुकियात जेष्ठ पुर्णिमा, गैडुपूजा मष्ठो पूर्णिमा नं धाः। मष्ठा छम्ह तःधंम्ह द्यःया नां खः। धनकुटाय् थ्वकुन्हु 'मष्ठ पर्व' धकाः तःधंगु हे मेला जुइ। थुकथं हे पन्तिइ नं थ्वकुन्हु विशेष द्यःखः ल्वाकाः जात्रानापं नागराजा नाप स्वापू दुगु बाखं दु ।

येँय् थुकुन्हु सुथ न्हापां दनाः बौद्ध धर्मावलम्बी खःसा म्वः ल्हुयाः विहार, स्वयम्भू, जनबहाः तारा भगवान, करुणामय आदि द्यःयाथाय् वनाः मेबलय् स्वयां बांलाःगु, भिंगु संस्कार दइगु ज्या याइ। अथे हे हिन्दू धर्मावलम्बी खःसा स्वाभाविक रुपं थीथी द्यःया दर्शन यानाः माने याइ।
ज्यापुन्हियात भूगोल, प्रकृति व ज्ञानया अध्ययनकथं स्वयेबलय् मेकथं नं थुइकेगु थाय् दु। न्हापा चन्द्रमा अले पृथ्वी अनंलि सूर्य छगू हे लाइनय् लाइगु दिं जूगुलिं गुरुत्वाकर्षणया प्रभाव बल्लानाः प्रभाव लाः वनी। अथे हे समुद्रय् छाल वइगु अप्वः मात्राय् खने दइ। प्रकृति व भूगोलय् जलतत्वया प्रभाव अप्वयाः झीगु म्हय् दिमागय् वेब उत्पन्न जुइ। थ्वया प्रभावं मन चञ्चल जुइ। मनयात नियन्त्रण याये थाकु। क्रियाशील मनयात खःगु लँय् छ्यले मफुत धाःसा उकिया किचः बांलाइ मखु ।

मनय् थीथी भावनाया प्रभाव नकारात्मक चिन्तनं न्ह्याः वनेफु। मन उच्छृङखल जुइ। चञ्चल जुइ। उकिं मनयात भिंगु थासय् यंके फयेमाः। उकिं हे पुन्हि कुन्हु अप्सं च्वनाः विहारय् शिल पालना याइपिं दु। अप्सं च्वनाः थःतः पवित्र लँपुइ यंकीपिं नं दु। थ्व कुन्हु समाजसेवा यानाः परोपकार ज्या यानाः दान, शील, भावनाया लँय् थःत पाइपिं नं दु। संस्कार बांलाकेगु निंतिं व चञ्चल मनयात नियन्त्रण यायेत थथे यायेमाःगु अति बेश जुइ ।

न्यने दु कि अमेरिकाय् पुन्हि कुन्हु आत्महत्या याइपिनि ल्याः अप्वः दु। ख ला आमाइ कुन्हु नं थथे याइपिनि ल्याः अप्वः दु। जनविश्वासकथं वँय्, उइँ, हू वइपिंत पुन्हि व आमाइ कुन्हु दिमागय् भौगोलिक प्राकृतिक संयोग कथं लिच्वः लाका बी। थ्व कुन्हु विचारय् उथलपुथल जुयाः मखुगु, मभिंगु ज्याखँय् पलाः न्ह्याके फु। पश्चिमी ज्योतिष शास्त्रकथं जुन २१ तारिखयात दकलय् ताहाकःगु न्हि कथं काइ। अथे हे सेप्टेम्बर २३ कुन्हु न्हि व चा बराबर जुइ।
थुकथं सुर्द्यः कर्कट रेखां तापाक लाइगु जूगुलिं उत्तरी गोलार्द्धय् तांन्वइगु जुयाच्वन। जेष्ठ पुन्हि दकलय् ताःहाकःगु दिं जुयाः थ्व न्हियात खःकथं सदुपयोग यायेया निंतिं लौकिक ज्या जक मयासे सामाजिक, धर्म, कर्म नं यानाः दिमागयात सन्तुलन यायेगु बांलाः ।

बज्रयानकथं चैत्य ब्रत च्वना, पालं यानाः अर्ग बीगु नं याइ। हिनयान व थेरवादय् नं थीथीकथं कुशल ज्या याइगु चलन दु। हिन्दू धर्मय् नं थथे हे कुशल कर्म यायेगु चलन दु। थ्व न्हि चैत्य पूजा, बौद्ध पूजा, दान, शील, भावना यानाः 'नाम संगित' सूत्र देशना यानाः दान यायेगु न्हि नं खः ।

ज्या पुन्हि कुन्हु महापाणीनी स्वयम्भु पुराण कथं थन विपस्सि बुद्ध ५०० म्ह भिक्षु शिष्यपिं नाप बन्धुमति देशं बिज्यानाः नागार्जुन जामाच्व पर्वतय् च्वनाः अनं येँदेय् लखं जायाच्वंगु इलय् तालया रुपय् थन पलेस्वांया पुसा पिउगु खः धाइ ।

ज्यापुन्हि कुन्हु छुस्यामुस्या नापं कःनि, मुस्या, कय्गू, बकुलाः, भुति, बरां, सिम्पु आदि बूबः सियाः नइ। गौतम बुद्धया जीवनीइ नं ज्यापुन्हि मेमेगु पुन्हि थें हे महत्व खनेदु। थ्वहे न्हि कुन्हु तुयुम्ह किसिया रुपय् न्हाय्पंपाखें मायादेवीया गर्भय् प्रवेश जूगु खः। सिद्धार्थं गृह त्याग नं यानाबिज्याःगु दिं नं खः। धर्मचक्रया दिं नं खः। अनंलि भगवान बुद्धं कपिलवस्तुइ 'महायानी' ग्रन्थया आधारय् 'महासमय सूत्र' देशना यानाबिज्याःगु खः। थ्वहे सूत्र न्यनाः महाद्यवं नं श्रोतापति मार्ग फल प्राप्त यानाबिज्याःगु खः धाइ ।

इतिहास पुइकेगु खःसा ज्यापुन्हि कुन्हु यल देशय् जुजु सिद्धिनरसिंह मल्लया सिहासन ब्वयेगु न्हि नं खः। जुजु सिद्धिनरसिंह मल्ल थःगु लाय्कूया न्ह्यःने कृष्णमन्दिर दयेकाः अन प्राण प्रतिष्ठान यानाः छुं दँ लिपा बेपत्ता जूगु खः। जुजु तंगु दिन नं थ्वहे ज्या पुन्हि कुन्हु हे जुयाच्वन। सदां थें ज्यापुन्हि कुन्हु जुजु सिद्धिनरसिंह मल्ल कुष्णमन्दिरय् वयाः श्रीकृष्णया दर्शन यानाः अनं नं च्वय् थापना यानातःम्ह श्रीकृष्ण बरुणेश्वर महाद्यःया दर्शन यानाःलि थःगु सिंहासनय् च्वनाः प्रजायात नं थःगु दर्शन बियाः दुःखसुखया संवाद याइगु जुयाच्वन। थ्वहे परम्पराकथं छन्हु ज्यापुन्हि कुन्हु कृष्णया दर्शन यायेत थहां वंम्ह जुजु अनं कुहां हे मवः। महातय्सं गुलि मालं नं मलू। आखिरय् जुजु तना हे वन। थथे आकाझाकां सुनां हे मसीक जुजु गन वन, गन तन धकाः सकसितं चिन्ता जुल। उखे सिंहासन ब्वयाः जुजु लिहां वइ तिनि धकाः दरबारया महात पियाच्वंगुं च्वनं तुं जुल ।

थ्वहे इलय् छन्हु लातिया म्हगसय् वयाः जुजुं धाल, 'जि तना वंसां सिनावनागु मखु। जि मदुसां दँय्दसं ज्यापुन्हि कुन्हु जिगु राज सिंहासन कृष्ण मन्दिरय् ब्वयेगु याना च्वँ। दँय्दसं थें ज्यापुन्हि कुन्हु कृष्ण मन्दिरय् थहां वंपिं मध्ये छम्ह मनू कुहां वइ मखु। व कुहां मवःम्ह मनू जि हे खः धकाः सीकि। गबलय् तक ज्यापुन्हि कुन्हु छम्ह मनू कृष्ण मन्दिरय् थहां वनाः अन हे तना वनी मखु अबलय् तक जि दनि धकाः भाःपियाच्वँ ।'

जुजुया थ्वहे आज्ञाकथं आःतक नं दँय्दसं ज्यापुन्हि कुन्हु सिद्धिनरसिंह मल्लया सिंहासन कृष्ण मन्दिरय् ब्वयेमाःगु चलन दु। आःतक नं थ्वकुन्हु मन्दिरय् थहां वनीपिं मध्ये छम्ह मनू पाः जुयाच्वंगु दु धइगु जनविश्वास दु। थ्व हे परम्पराकथं अन सिंहासन नं ब्वयेगु चलन दयाच्वंगु खः।
थुकथं ज्यापुन्हि व नेवाः धर्म, कला व संस्कृतिनाप सतीगु स्वापू दुगु खनेदु ।

More Stories Like this