नेपालय् मातृप्रधान प्रथा

यज्ञमानपति वज्राचार्य

(ब्याहा याना यंकेगु संस्कृति संस्कारय् मिजंतय्सं मिस्तय्त ब्याहा याना यंकीगु चलन झीगु समाजय् न्ह्यानाच्वंगु दु। तर अजूगतिया खँ झीगु नेवाः समाजय् मिजंतय्सं मिस्तय्त ब्याहा याना यंकीगु जक मखु मिस्तय्सं मिजंतय्त ब्याहा याना यंकीगु चलन नं दु। थज्याःगु प्रचलनयात दोलाजि धाइगु झीसं न्यना तयागु दु। थ्व दोलाजी प्रचलन गय् जुयाः गुकथं वल धइगु बारे पण्डित यज्ञमानपति वज्राचार्यजुं अनुसन्धानात्मक कथं खस नेपाली भासं च्वयादीगु छपु महत्वपूर्ण च्वसुयात थौंया इलय् सान्दर्भिक थें तायाः नेवाः भासं अनुवाद यानाः पिथनेगु कुतः यानागु दु। थुगु च्वसु चारू मित्र चौतारी स्मारिका २०६७ स प्रकाशित जूगु खः - भाय् हिउम्ह।)

संसारया अप्वः धइथें देशय् पितृप्रधान व्यवस्था दु। म्ह्याय् थः भाःतया छेँय् च्वं वनेमाःगु अले उमि सन्तानया कुल मांपाखे मजुसे बौपाखे वनीगु पितृप्रधान व्यवस्थाया विशेषता मध्येया छगू खः। मिस्तय्त अन्याय अत्याचार यायेगु थौंकन्हय् म्हो जुया वंसां काय म्ह्याय्पिं बौया हे कुलया संस्कार कथं जुइगु यानातःगु दु ।

नेपालय् नं छगू इलय् मातृप्रधान प्रथा न्ह्याःगु खः। थथे धायेबलय् आपाः मनूत अजूचायेफु। मातृप्रधान व्यवस्था धइगु बौया कुलया परम्पराय् वनेगु पलेसा मांया कुलया परम्पराय् वनेगु खः। मांया ब्याहा धुंकाः बौया छेँय् च्वं वनेगु पलेसा मांया हे छेँय् बौम्ह नं च्वं वनेगु याइ। थथे च्वनेगुयात थौंकन्हय्या भाषां धाइ थें घरज्वाइँया रूपय् धाःसा मखु। काय् म्ह्याय्पिंसं बौया सम्पत्तिइ अंश कायेगु पलेसा मांया सम्पत्तिइ अंश कायेगु जुइ। थज्याःगु अवस्था ब्वलंकेत बौम्ह मांम्हेसिया छेँय् च्वनाः तिपू जीवन हनाः दुपिं काय म्ह्याय्पिंसं मांया कुल कथं संस्कार जुइगु व्यवस्थायात दोलाजी धाइगु खः। अर्थात् म्ह्याय् मस्तय्सं ब्याहा यानाः मवँसे थः बूगु छेँय् हे मिजंयात हयाः तिपू जीवन हनाः दुपिं मस्तय्सं मांया हे कुलय् समाहित जुइगु व्यवस्था हे खः दोलाजी। थ्व दोलाजी व्यवस्थायात संक्षेपं मातृप्रधान व्यवस्था धाःसां छु पाइ थें मताया ।

थौंकन्हय् नेपालय् मिसा जातिया कानुनी समानता, हक अधिकार, पितृ अंशय् काय सरह अधिकार म्ह्याय्यात नं दयेमाः, काय म्ह्याय्पिंसं मांया थर तयेगु व्यवस्था आदि यायेगु, हयेगु छ्यलेगु आदि, जागरण एवं चेतनाया लहर वयाच्वंगु दु। थ्वहे सन्दर्भय् छगू इलय् नेपालय् मातृप्रधान प्रथा न्ह्याये धुंकूगु दु धइगु खँ धायेबलय् नेपाः न्हापा हे गुलि उन्नतिया च्वकाय् थ्यनेधुंकल धइगु खँ सीदु। अबलय्या समाज गुलि च्वन्ह्याः धइगु खँया छुं दसित न्ह्यब्वयेगु कुतः यानाच्वना ।

मुसुंबाहाःया मिजं मखंबाहालय्:
नेपाःया नां प्राचीन इतिहासय् कालिदह धयागु नागदह पुखूया नामं न्ह्याःगु खः। मञ्जुश्री धइम्ह बोधिसत्वं (थःगु छुं हे चिउताः मयासे सदासर्वदा संसारया कल्याण ज्याय् लगे जुयाच्वनीम्ह व्यक्तियात बोधिसत्व धायेगु याः)। पुखूया लः चोभारया गल्छिं पित छ्वयेधुंकाः मनूतयगु वस्ती च्वने छिंक दयेकाबिल। मनूत च्वनेगु याना हल। थौंया काठमाडौं उपत्यकाया स्वरूपय् वल। स्वनिगया रूप काल ।

गौडा देशया जुजु प्रचण्ड तिर्थालुया रूपय् स्वयम्भू ज्योति रूप दर्शन यायेत वल। स्वयम्भूया महिमा व आकर्षणं यानाः जुजु प्रचण्डं थःगु देशय् लिहां वनेगु बिचाः हे मयात। स्वयम्भूया सेवा यानाः नेपालय् हे च्वनेगु यात। जुजुया राजसी पह विस्तारं तना वन। शान्त जुया वन। लिपा थन हे दीक्षा काल। शान्तिकर आचार्यं शान्तिकराचार्य जुया वल। नेपाःया दकलय् न्हापांम्ह वज्राचार्य वय्कः हे खः धइगु धापू दु। वय्कःयां लिपा शान्तिकराचार्य पदवीया रूपय् संस्थागत जुल। सुं छम्हेस्यां थ्व पद कःघानाः ज्या यानाच्वनी। थ्वहे झ्वलय् भारतं वःम्ह वागीश्वरकीर्ति धाःम्ह सिद्ध विद्वानं थ्व पद काःगु इतिहास दु। शान्तिकर आचार्य व वागीश्वर कीर्ति थुपिं निम्हेसिगु लक्षण मूर्ति स्वयम्भू स्तूपया त्वलनय् आःतकं ससम्मान तयातःगु दनि। स्वयम्भू स्तूपया मिखा दुगु भागया च्वसं पसलय् पसलय् यखाना तइगु साइनबोर्ड थें न्ह्यःने भचा क्वस्वयेकाः तयातःगु स्वकुंलाःगु लुँया पाता हे त्वलं खः। थज्याःगु त्वलं प्यंगुलिं दिशाय् दु। थ्वहे त्वलं मध्ये पश्चिम दिशाया त्वलनय् शान्तिकराचार्य व दक्षिण दिशाय् बागीश्वर कीर्तिया लक्षण मूर्ति दु ।

विभूतिचन्द्र धयाम्ह ल्हासाय् तक नं प्रख्यात ब्रम्हूनं नं यक्व शताब्धी लिपा थ्व शान्तिकराचार्यया परम्परा चले याःगु खः। बागीश्वरकीर्ति येँय् वःबलय् नं लिपा विभूतिचन्द्र नं येँया थौकन्हय् आधिकारिक १८ गू विहार मध्ये लगं ब्रम्हत्वाः पिनें वःपिं ब्रम्हूत च्वनेगु थाय् ब्राम्हणटोल अर्थात चीहाकलं ब्रम्हटोल (स्थानीय भासं बरमू त्वाः) लिक्कसं च्वंगु मनसुर बाहालय् च्वनाः ज्या न्ह्याकूगु खः। मनसुर बाहायात हे मुसुंबहाः धायेगु याः। मनसुर बाहाया आधिकारिक नां मणिसिंह महाविहार खः ।

कालान्तरय् थ्व शान्तिकराचार्यया पदवी मुसुंबाहाया हे वज्राचार्य मध्येया थाकुलिं चले यायेगु यात। नेपाल संवत् ६४५ ताकाया खँ खः, मुसुंबाहाया शान्तिकराचार्य जुयाः ज्या यानाच्वंम्ह रूपसिंह धइम्ह वज्राचार्य थौंकन्हय्या मखंत्वालय् च्वंगु मखं बाहाया म्ह्याय्मचा इन्दु नील लक्ष्मी नाप दोलाजी च्वनेगु यात। वयापाखें बूपिं प्यम्ह कायपिनिगु संस्कार बौया कुल मुसुंबाहालय् मयात। मांम्हेसिगु कुल अनुसार मखं बाहालय् हे यात। मखं बाहाया कुलय् हे समावेश जुल। मखं बाहालय् हे च्वनाः शान्तिकराचार्यया ज्या नं सम्हाले यात। वय्कलं थः कायपिं मध्ये तःधिकःम्ह काय जनकसिंयात थयां लिपा शान्तिकराचार्य जुइगु व्यवस्था यात। थ्व खँया प्रमाण अनुसुची १ य न्ह्यथना तयागु दु। अनं लिपा वया हे सन्तानय् तःधिकःम्ह कायया रोलक्रम कथं शान्तिकराचार्य जुइगु व्यवस्था अनुसार मखं बाहाया विलास लखया थजीम्ह वज्राचार्यं शान्तिकराचार्यया ज्या याना वयाच्वंगु दु। थौंकन्हय्या शान्तिकराचार्य मीनमान विलास वज्राचार्य खः। थौंकन्हय् मखं बाहाया बुरापाकातय्सं रूपसिंहया नामं श्राद्ध याना वयाच्वंगु दनि ।

सक्वय् जूगु घटना:
सक्व अर्थात् शंखरापुरय् जूगु घटना नं थन न्ह्यथनेबहः जू। सक्वया वज्रयोगिनी नेपाःया हे प्राचीन कृति खः। सक्व स्वनिगःया पुरातन स्थल नं खः। शंखरापुर नामं थ्व सहर न्हापा प्रख्यात जू। कलिगत १८११ संवतय् थ्व शहर निर्माण जूगु धाइ। अन दुम्ह वज्रयोगिनी माईयात हिन्दू धर्मावलम्बी व बौद्ध धर्मावलम्बी निखलःसिनं थःथःगु श्रद्धा व आस्था कथं पूजाआजा याना वयाच्वंगु दु। थ्व वज्रयोगिनी देवीयात उग्रताराया रूपय् मानय् यानाः तान्त्रिक देवीया रूपय् पूजा यानातःगु दु। गुलिखे हिन्दूतय्सं थःगु आगंद्यः, दुगुद्यःया रूपय् नं श्रद्धा भक्तिभाव याना वयाच्वंगु दु। गुलिसिनं एकजति धइगु नांया देवी (निगः मिखा दुम्ह मखु छगः जक मिखा दुम्ह अद्धयरूपी) कथं नं पुजा श्रद्धाभाव यायेगु व वसपोलया हे दीक्षा कथं नं ज्या यानाच्वंगु दु। एकजतिया हे सिद्धान्त, दर्शन एवं मूर्ति येँया उत्तरपाखे च्वंपिसं अप्वः माने याः ।

थ्वहे सक्व प्राचीन शहरय् नं न्हापा दोलाजी प्रथा दुगु सीदु। दोलाजी व्यवस्थाय् जन्म जूपिं सन्तान छुं दशक न्ह्यः सक्व वज्रयोगिनी देवीया द्यःपाःलाः जुयाः ज्या यानाच्वंगु तथ्य दु। लिपा निसन्तान जुयाः मासे जुया वन धइगु खँ दु। सक्वया हे वज्राचार्यपिंसं च्वया तःगु छगू वंशावली व घटनावलीइ च्वयातःगु अनुसार ने.सं. ६४८ ईया खँ खः। वज्रयोगिनीया हे द्यःपाःलाः जयधर्म देवया देवकी नांयाम्ह म्ह्याय् दुगु जुयाच्वन। व नाप हे इओथु धइगु थासय् च्वंम्ह (बाँडा) ज्ञानदेवया काय सिद्धिदेव दोलाजी च्वंवःगु तथ्य खनेदु। वयापाखें दुपिं सन्तति बावुदेव मांया कुलय् हे समाहित जूवंगु वंशावली दु ।

जयधर्मदेव सःसिउम्ह विद्वान जुयाच्वन। वज्रयोगिनीया जीर्णोद्धार, रंगरोगन याइबलय् सक्वय् अप्रिय घटना आदि जुइबलय् वय्कलं थःगु जीवनय् शान्ति स्वस्ति यायेगु नापं अनेक ज्याखँय् जुइबलय् क्रियाकर्ताया रूपय् ज्या यानादीगु उक्त वंशावलीइ ब्वनेदु। वय्कः थःहे नं वज्रगीत (चचा म्ये) च्वयादीम्ह खः। वय्कलं च्वयादीगु महामाया धइगु चचा म्ये येँया हे वज्राचार्यपिनि समाजय् तक नं ततःधंगु पूजाआजाय् हालेगु याः ।

येँया लगं त्वाःया खँ:
येँया लगं त्वाःया खँ नं ल्वःमंके मजिउ। तिथिमिति ला यकीन याये मफु, अय्सां दोलाजी प्रथा कथंया सन्तान धकाः दावी यानाच्वंपिं मध्ये थौंकन्हय् लगंबाहा (वज्रकीर्ति महाविहार) या वज्राचार्य मदनमुनि वज्राचार्य नं खः। वय्कःया न्हय्गू पुस्ता न्ह्यः धनञ्जय उपाध्याय लगं बाहालय् दोलाजी च्वंवंगु खः। वय्कःया मेपिं दाजुकिजापिं नं दु। इमिगु धापू कथं वय्कःया न्हय्गू पुस्ता न्ह्यः धायेबलय् हरेक पुस्ताया लागि ४० दँ तःसा मल्लकालीन इलय् लाःवः। दोलाजीया प्रथा मल्लकालय् नं दु। उपाध्याय धायेसातं हिन्दू धर्मावलम्बी पुचलय् लाः। अथे जूसां वया कलाः बौद्ध धर्म फाँटया वज्राचार्य जूगु कारणं जुइ दोलाजी प्रथा जूगुलि मांया हे कुल कायम जूवंगु जुइफु। काय म्ह्यायपिनि जात उपाध्याय मजुसे वज्राचार्यया जात व गोत्रय् समाहित जूवन। ब्यंकीगु, जंक्व, फलप्रासन, जा नकेगु, चुडाकर्म शिक्षादीक्षा अभिषेक आदि फुक्कं हे वज्राचार्य जातिया संस्कार काये खन ।

(कथहं)

भाय् हिउम्ह: सुवर्णकेशरी चित्रकार

More Stories Like this