दुःखया कारण हा नापं ल्यहें थनेगु पुरुषार्थ

लोकबहादुर शाक्य

भाविताया पूर्वाधार:
बुद्धं उपदेश बियाबिज्यागु चतुरार्य सत्य ज्ञान हे बोधिज्ञान खः। संसारय् जन्म जुइमाःगु दुःख सत्य खःसा, जन्म जुइमाःगु हेतु तृष्णा सत्य खः। जन्म जुइम्वाःगु ज्ञान नं सत्य खः व ज्ञान आर्य अष्टाङ्गिक मार्ग सत्य। थ्व आर्य सत्य ज्ञान ज्ञान चक्षंु नं यथार्थ रुपं खंकेगु सम्यक् दृष्टि खः। भौतिक दुःख, वाय् मानसिक दुःखादि हेतु मदयेकं उत्पन्न जुइ मखु। हेतुयात पने फत कि दुःख दइ मखुत। थ्व निरोध निंतिं चर्या यायेगु ज्या हे बुद्ध धर्म खः। चतुरार्य सत्य ज्ञान थुइकाः दुःखया हेतु मदयेकेत तथा पापकर्म मयायेत थम्हं संकल्प यायेमाःगु जुल। पालन यायेमाःगु शील चर्या धइगु 'प्राणी हिंसा मयायेगु, मद्यपान मयायेगु, खुया मकायेगु, व्यभिचार मयायेगु, मखुगु खँ मल्हायेगु, चुक्लि मयायेगु, छाःगु वचन मल्हायेगु, म्वाःमदुगु गफ मयायेगु' खः। थ्व शील परिशुद्ध याये फत कि जक सम्यक् स्मृति भावना यायेत योग्य जुइ ।

अतीत व अनागतया दथुइ:
सम्यक् स्मृति भावना यायेत न्हापां चञ्चल मनयात समाधान यायेमाः। विक्षिप्त जुयाच्वंगु मनं भावना याये फइ मखु। उकिं मनयात न्हापां संक्षिप्त यानाः जक भावना यायेमाःगु खः। धर्म धइगु स्वभाव धर्म खः। पिनेयागु स्वभाव धर्म, दुनेयागु स्वभाव धर्म व अभ्यन्तरया स्वभाव धर्म नापं स्वंगू प्रकारया स्वभाव धर्म दुगु जुल। पिनेया स्वभाव धर्म काम, तं, लोभ, मोह, मान, दृष्टि खुगू प्रकारया स्वभाव धर्मं उत्पति जुइगु क्लेश खः। क्लेश धइगु मार। मार धइगु शत्रु। थ्व शत्रु स्वभावं उत्पति जुइगु खः। थ्व खुगू मारयात चर्या पाखें दमन यायेगु तपस्या जुल। दुनेया स्वभाव धर्म न्यागू इन्द्रियपाखें अनुभव जुइगु विषय उपादान रुपमा आरम्मणयात नं धर्म हे धाइ। वनेधुंकूगु पञ्च काम विषयस लुमना वइगु ज्या लगे मजूगु जुल। भविष्यया विषय लुमना वइगु, व हे मवःनिगु पत्याः यायेथाय् मदु। वर्तमानया लुमनीगु विषय नं थःगु अधिनय् मदु धकाः त्याग यायेगु उत्तम जुल ।

हेतु निशेष: निर्वाणया तयारी:
अभ्यन्तरया स्वभाव धर्म पञ्चस्कन्ध चले जुयाच्वंगु धर्म पह जक खः। १. रुप स्कन्ध म्हया अवयव आदि। २. संस्कारया स्वभावं चहःपहः चले जुयाच्वंगु। ३. पहः चहः (ज्याखँ) चले जुयाच्वंगुलिं प्राण उत्पत्ति जुयाः चेतना थुइकेगु संज्ञा जुल। ४. सियावःगु सुख दुःख आदि वेदना जुल। ५. सुख दुःखया अनुभव सियाच्वंगु विज्ञान जुयाः कर्म कारक मन उत्पत्ति जुयाः संसार संचालन जुयाच्वंगु जुल। थ्व पञ्च स्कन्ध मध्येय् रुप छगू साकार खः। मेगु प्यंगू निराकार तत्व जक खः। थुकी जि, जिगु दु धकाः भाव दयेकाच्वनेगु केवल भ्रम जक खः धकाः थुइकाः अनित्य-दुःख-अनात्म बोध यानाः 'जि जिगु' भाव त्वःताः उपादान मजुइक मुक्त जुयाच्वनेगु अभ्यन्तरया स्वभाव धर्म जुल। थुगु प्रकारं धर्मानुपश्यना चर्या यानाः महाप्रज्ञा ज्ञानं तत्व अनुसन्धान यायां संज्ञा व वेदना निगूयात परस्पर हेतु जुयाच्वंगु बोध यायेमाल। थ्व नाम रुप निरोध यायेगु उपाय अजन्म खः। उपादान निरोधं जन्म निरोध जुइ। जन्म निरोध जुल कि पञ्च स्कन्ध निरोध जुयाः दुःख मुक्त जुइगु जुल, नाम रुपमा तत्व वाला स्वयेबलय् चित्त चेतसिक रुप निर्वाण जक खः धइगु ज्ञानय् समाधिस्थ जुयाः हेतु शुन्य जुयाः निर्वाण प्राप्त जुइगु जुल ।

पंचेन्द्रीय वशय् वयेव चर्या सार्थक:
भौतिक व मानसिक दुःख हेतुपाखें उत्पत्ति जुयाच्वनीगु सिद्धान्त अतिकं महत्वपूर्ण जुयाच्वन। हेतु त्याग याये फतकि तिनि दुःख मुक्ति जुइगु जुल। थ्व विषयस दुग्यंक चिन्तन मनन यानाः विवेक बुद्धि तथा प्रज्ञा ज्ञान छ्यलाः अनेक चर्या यानाः हेतु त्याग यायेगु अथवा उत्पन्न मयायेगु हे बुद्ध धर्मया मू तातुना जुल। न्हापांगु चर्या शीलपालन यायेगु खः। दुग्यंक चर्या याये फत कि शील परिशुद्ध जुयाः सम्यक् स्मृति लाना काये फइगु जुयाच्वन। अले विक्षिप्त मनयात कःघानाः सन्तुलित अवस्थाय् तये फइगु नं जुल। थीथी प्रकारया क्लेश मार पिदनाच्वनीगुपाखें नं सतर्क जुयाः क्लेशयात त्याकेगु चर्या मयासे मगाः। जीवनया पलापलाय् चले जुयाच्वनीगु पञ्च स्कन्धयात सम्यक दृष्टि तयाः काबुइ तयेगु मू धर्मचर्या जुल ।

संवृत्ति व परमार्थ सत्यया अन्तर:
हेतु निरोध यायेत शून्यता ज्ञान थुइकाः न्ह्यज्यायेगु उपाय जुल। बौद्ध दर्शनय् शून्यताया सिद्धान्त गम्भीर जुयाच्वंगु दु। साधारण रुपं जक बिचाः यायेबलय् शून्यता शब्दया अर्थ रिक्तता, छुं मदुगु थुयाच्वनेफु। तर उकथं मखुसे उच्चकोटीया दर्शन समावेश जुयाच्वंगु दु धकाः प्रज्ञापारमिता पिण्डार्थय् न्ह्यथनातःगु बोध यायेबह जू। थ्व स्वभाव धइगु परिकल्पित, परतन्त्र तथा परिनिष्पन्न स्वभाव खः। संसारय् गुलि नं वस्तु जीव दु जड वा चेतनया नां दयाच्वनी। नां केवल कल्पित जक खः। थुगु कथं कल्पना याना दयेकातःगु नांयात कल्पित स्वभाव धयातल। यथार्थ रुपं मदुगु कल्पनाया नांयात निःस्वभाव अथवा शून्य जुयाच्वन। म्हय् 'जि जिगु' धइगु अहंकार ममकार नं कल्पना जक खः। म्हया अङ्ग प्रत्यङ्गय् माला स्वःसां जि खंके फइ मखु।केवल अविद्या, अज्ञान मोहं यानाः 'जि जिगु' धकाः कल्पना याना तःगु खः। दक्व जड वा चेतन वस्तु निगू वा अप्वः वस्तुया संयोगु दयाच्वंगुलिं परतन्त्र स्वभाव जुल। अवस्था परिवर्तन अथवा भौतिक व रासायनिक हिला हेतु प्रत्यय कथं दयाच्वंगु वस्तुयात प्रतीत्य समुत्पन्न वस्तु धयातल। फुक्क वस्तुत संवृतिसत्य (व्यवहार चले यायेगु)या दृष्टिं उत्पत्ति जुयाच्वंगु खः। तर परमार्थ सत्य/ निर्वाण)या दृष्टिं अनित्य जुयाः असत्य जुयाच्वन ।

परतन्त्र स्वभावया वस्तुत मध्येय् प्राणीपिं नं परतन्त्र स्वभावया खः। प्राणीतय्के अनादिकालंनिसें परतन्त्र स्वभावया 'जि जिगु' धायेगु परिकल्पित स्वभावया ग्राहक दृष्टि, ग्राहय् दृष्टि प्यपुनाच्वंगु दु। थ्व निगू ग्राह्य तथा ग्राहक भाव (अहंकार व ममकार) परतन्त्र स्वभावया प्राणीपिंके मदुगु अवस्थायात परिनिष्पन्न स्वभाव धयातल। उकिं च्वय् न्ह्यथनातःगु गम्भीर शून्यता ज्ञानयात थुगुसीया बुद्ध जयन्तीपाखें प्रेरणा कयाः थुइकाः चर्या यानाः निर्वाणया लँपुइ न्ह्यज्याये फयेमा धकाः बुद्ध शिक्षाप्रेमी सकल वर्गया भिंतुनागु जुल ।

(सन्दर्भ सफू: बौद्ध ऋषि महाप्रज्ञा कृत 'परमार्थ ज्ञान दर्शन' अनुवादक भिक्षु विशुद्धानन्द प्राणपुत्र)

More Stories Like this