मानवतावाद : छगू चिन्तन

उत्तमराज शिलाकार

थीथी वादया खँ ल्हायेबलय् न्हापां राजनीतिक विचारधारानापं स्वाःगु समाजवाद, मार्क्सवाद, लेनिनवाद, माओवादी, लोकतन्त्र, प्रजातन्त्र अथे हे जातीय, साम्प्रदायिकवाद आदिया खँ वयेगु याः। थ्वयां लिपा आस्थाया खँय् इश्वरवाद, आत्मवाद, अनात्मवाद अथे हे भौतिक (प्राकृतिक)वाद, आस्तिक (वैदिक), नास्तिक (चार्वाक सिद्धान्त) आदि आदि खँत नं न्ह्यःने वइ। झी मानव जीवन व सभ्यतानाप ला व लुसि थें स्वानाच्वंगु हलिमय् मानव मात्रया निंतिं मदयेक मगाःगु छगू जक वाद दु, व खः, 'मानवतावाद'। मानवतावाद छगू जीवनपरक दर्शन खः। स्वतन्त्र चिन्तनयात थाय् बीगु थ्व छगू यथार्थवादी जीवन म्वायेगु शैली खः। मानव जगतया दृष्टि भ्रमित याइगु लँपु त्वःताः कल्याणया लँपुइ यंकेगु छगू आधार दु। व आधार छु खः धइगु न्ह्यसलय् लिसः जुयाः पिलुइ 'मानवतावाद' ।

मानवतावाद गुगुं नं अलौकिक धर्म वा विचारधारालिसे स्वाःगु दर्शन मखु। राजनीतिक विचारधारा नं मखु। बरु विज्ञानया लिधंसाय् मानव समाजयात स्वच्छ जीवन हनेगु व यथार्थ जीवन व जगतय् थ्यंकेत माःगु छगू सोच व विचारधारा खः। मानवतावाद लौकिक दर्शन खः। थुकिं वैज्ञानिक दृष्टिकोणं अप्रमाणित व मानव जीवननाप स्वापू मदुगु (वस्तुनिरपेक्ष) खँयात अस्वीकार याइ। थुकिं छुं नं काल्पनिक, अशास्वत, अदृश्य विचारयात विश्वास याइ मखु। अथे हे आत्म-अनात्म, यमलोक-परलोक, दैवीय दर्शन, भूत-प्रेत, पिसाच आदि अदृश्य काल्पनिक चिन्तनयात छखे तयाः मनुष्य जीवन परकार्थ व प्राकृतिक तत्व व अस्तित्वयात आधार कयाः मनू मात्रया जीवन सफल याइगु खँय् चिन्नत मनन व कार्यान्वयन यायेत बः बी। थुकिं दैवी अस्तित्व स्वयां नं प्राकृतिक, जैविक व वैज्ञानिक तत्वयात स्वीकार याइ। प्राकृतिक संरचनानाप स्वाःगु मानव हितया ज्याखँय् सकारात्मक रुपं छ्यलेगु नापं मानव रक्षाया ज्याय् न्ह्यायेगु थुकिया आज्जु खः ।

मानवतावादया धार गुखे?
मानवतावाद धर्म निरपेक्षताया पक्षपाती खः। मानवता धर्म व धर्मयात गुगुं नं व्यक्तिगत जीवनया बिचाःपाखें प्रेरित मखु मुक्त यायेमाः धइगु थुकिया धापू दु। धर्मं मनूयात यकःति, धार्मिक पक्षपाती जक मखु घमण्डी नं याइ। उकिं मनू धार्मिक बिचाःपाखें नं स्वतन्त्र जुइमाः धइगु मानवतावादी विचाः खः। धर्म सामाजिक चिन्तन नं खः। छगू जक धर्मय् अन्धाधुन्ध प्रगाढ आस्था तयाच्वनीपिंसं बिचाः तकं तयाच्वनी। सामाजिक रितिथितित हनेत धर्मयात सामाजिक अवस्थाया आधारय् मान्यता बियाः मानसिक रुपं वयागु स्वतन्त्र विचारधारयात चीगु ज्या यानातःगु दु। गुकिं छगू खलः वा पुचःयात भतीचा भिं जू थें च्वंसां नं मेगु खलःयात मभिं नं यानाच्वंगु यक्व दसुत दु। अथे हे थीथी धर्मया नातां हे मनू�मनूया दथुइ भू फायाच्वंगु दु। उकिं हे धात्थेंया मानव कल्याण याइगु धर्मयात थुइके माःगु खः। गुगुं नं धर्मया पक्षपाती जुयाः धार्मिक विश्वासयात न्ह्यलुइकाः जीवन म्वायेबलय् प्राकृतिक यथार्थं तापाःगु वस्तुगत स्थिति, सामाजिक परिपातीयात म्वय्थ्यायेगु ज्या नापं तापाना च्वनेमाः धइगु मानवतावादया इनाप खः ।

'मानवतावाद' सफुली उल्लेख जुयाच्वंगु छुं मान्यतात न्ह्यब्वये:-
१) आत्मा पदार्थया उपज खः। थुकिया छुं स्वतन्त्र अस्तित्व मदु।
२) जीवनया आधार भौतिक पदार्थ खः।
३) भौतिक नियमपाखें जगतया रचना जूगु खः।
४) भौतिक पदार्थ जक सत्य खः।
५) संसार सत्य खः।
६) भौतिक परिवेशपाखें विश्वासया निर्माण जुइ।
७) प्रकृतिया न्हूगु तथ्यतय्गु उद्घाटन यायेत मानव ज्ञान समर्थ जू।
८) मनूया प्रगति भौतिक लागतय् निर्भर जू।
९) मानव सभ्यता प्रकृतिया स्वाभाविक भौतिक उपज खः ।

ईश्वरवाद (आत्मवाद) -
१) जगत व पदार्थ फुक्कं महान परमात्माया उपज खः। भौतिक जगत व देहया छुं अस्तित्व व महत्व मदु।
२) जीवनया आधार धइगु हे परमात्मा खः।
३) जगत ईश्वरया कल्पनाजन्य सिर्जना खः।
४) संसार छगू भ्रम जक खः।
५) ईश्वर व आत्मा जक सत्य खः।
६) विश्वास स्वअस्तित्वशाली दु। इपिं परमात्मापाखें आत्माय् वइ ।
७) मनूया ज्ञान व बुद्धि ईश्वरपाखें निर्देशित व सीमित जुइ।
८) मनूया प्रगति भाग्यया कासा खः।
९) मानव सभ्यता ईश्वरीय देन खः ।

मानवतावादया मान्यता -
जगत पदार्थया आधारय् मानव जीवन यथार्थ खः। आत्मा व म्हगः (शरीर) निगुलिं सत्ताया पक्ष खः। थ्व निगुलिंया एकाकारं जक हे जीवन सार्थक जुइ। इमित उत्पादक-उत्पादनया रुपय् जक स्वयेगु स्वाभाविक जुइ मखु।
१) चेतना व चिन्तनशीलता अन्तर्निहित शारीरिकताया सह अस्तित्वया अवस्था हे म्वाना (जीवन) खः।
२) ज्ञान, बिचाः व पदार्थया मंकाः स्वरुपं जक जगत ध्वाथुइके फइ।
३) अनुभव, प्रयोग, वैज्ञानिक अवलोकनया ग्वाहालिं सत्यया प्रत्यक्षीकरण ज्ञानेन्द्रीयया माध्यमपाखें जुइ।
४) संसार सत्य (खनेदइगु) खः। व थुकिया सत्याबोध मानवीय अवलोकन प्रतिक्रियापाखें जुइ।
५) विश्वास वा रचना व विकास परिवेशजन्य तत्वतय्गु आन्तरिक ज्ञान मनूया बुद्धिपाखें जुइ।
६) मनूयाके दइगु अनन्त ज्ञान व बुद्धिया प्रयोगं मानव, जीव व प्रकृतिया हितय् अनन्ततक भिं ज्या याये फइ।
७) मानव सभ्यता, मानव ज्ञानं प्रकृति दुने सुरक्षा व आनन्द मालेगु झ्वलय् याइगु भिं ज्याया कुतःपाखें जक सम्भव जुजुं वनी ।

मानवतावादया आधार -
मानवतावादया केन्द्र मात्र मनू खः। मनू, जीव-जगत व प्रकृतिया सर्वोत्तम हितय् न्ह्यानाच्वनेगु हे थ्वया स्वभाव खः। मिखां खने दक्व भौतिक तत्व वा प्राकृतिक संरचनायात श्रोत व साधनकथं थुकिं ज्याय् छ्यली। मनू व मनूया जीवन शैलीनाप हे थुकिया क्वातुगु स्वापू दइ। मानवतावाद मनू�मनूया दथुइ मित्रता, जीव-जगतया दथुइ सौहार्दता व प्रकृतिया सौन्दर्य व सात्विकताया महत्व बी। अथे हे थुमि दथुया स्वापू क्वातुकेगु ज्या नं याइ। मानव व जीव मात्रया अनन्त सुख व हितयात ध्यानय् तयाः जक ज्याखँ याइ। मनूया अस्तित्व, मर्यादा व सुखपूर्ण जीवन न्ह्याकेत मानव समानता, समन्वय व भेदभाव रहित जीवन शैली अंगिकार याइ। थुकिं धर्म, जाति, तःधंचीधं व सामाजिक परिपाटीनाप छुं स्वाइ मखु। मानवतावाद सह-अस्तित्व बोध व करुणाया साझेदारीयात अन्तरवैयक्तिक स्वापूया आधारय् माने याइ। सांसारिक यथार्थ, प्रत्यक्ष दर्शन, न्याय, प्रकृतिया स्वभाव व जीवनया आनन्दयात साझेदारीं विश्वासय् तइ। प्रकृतिया सुरक्षा व भावी पुस्ताया जिम्मेवारी व नैतिक दायित्व थुकिया मूल शर्त खः।मनुखं घय्पुनाच्वनीगु अवैज्ञानिक, अस्वस्थ, अविवेकी, अनैतिक, विभेदपूर्ण, साम्प्रदायिक सोच व धर्मया नामय् जुयाच्वंगु अन्ध विश्वासपूर्ण जीवन शैली, प्रकृतिया नाश व अदुर्दर्शी ज्यां दुःख फया च्वने माःगु थौंया विश्वय् छगू न्हूगु मानवहितया ज्याय छ्यले फइगु चिन्तनया आवश्यकता दु। संसारया वास्तविक यथार्थ बोध याकाः मनूयात धाथेंया मनू याना तयेगु ज्याय् मानवतावादं यक्व हे लँपु क्यने फइगु तायाः थ्व छगू चिन्तन न्ह्यब्वयागु खः। थुकिं स्वतन्त्र चिन्तनयात न्ह्यःने हयाः मानव कल्याण व जगत रक्षाया ज्याय् न्ह्याः वनेत तिबः जुइगु आशा याना ।

More Stories Like this