समालोचना विधाय् प्रतिवन्ध तयेगु कि ?

O बसन्त महर्जन

छन्हु बहनी पासा योगेशराजया टेलिफोन वल । उकुन्हु न्हिनय् नं नाप लाःम्ह, यलया सातोआकी भवनय् । अन काव्य वाचनया ज्याझ्वः दुगु खः । निम्हं ब्वति काः वनापिं । फोनय् योगेशया सः थ्वल– ‘‘बसन्त, आः जिं कविता च्वये मखुत, म्होति नं खुदँ तक कविता च्वये मखुत । च्व हे च्वःसां पित बिइमखुत ।’’ पासाया खँ रहस्यपूर्ण जक मखु, सिरियस नं । छाय् धकाः न्यना । लिसलय् अःखवतं न्यन– ‘‘मखंला थौंया ज्याझ्वलय् समालोचकं छु धाःगु ?’’

उकुन्हु ज्याझ्वलय् नेपालभाषाया आपालं कविपिसं थःथःगु कविता ब्वंगु । कविता गद्य नं दु पद्य नं । कविता गोष्ठीइ दक्कलय् लिपा फुक्क कविताया समालोचना याकेत धकाः छम्हेसित थने हइगु चलन नेपालभाषाया ख्यलय् छगु प्रथा, परम्परा वा संस्कार हे जुइ धुंकल । धाये– थथे मयाकल कि तःधंगु हे पाप लाइ । समालोचकया रुपय् अन आशाराम शाक्य थने हयातःगु । भाजु शाक्यं छन्दोवद्ध मजूगु कविता, कविता हे मखु धाःगु आपाःसित लुइ मखाःगु, योगशराजया टेलिफोन नै उकिया हे प्रतिक्रिया खः । जिं ब्वनागु कविता नं गद्य कविता हे खः उकिं जिगु कविता नं कविता मजुल उगु अर्थय् । जिं उकुन्हु ‘घण्टाघरया महाभिनिष्क्रमण’ शीर्षकया कविता ब्वनागु । कविताया शीर्षकय् हे भाजु शाक्यया आपत्ती जुल । वय्कःया कथं महाभिनिष्क्रमण धैगु बुद्धलिसे सम्वन्धित खः, न कि घण्टाघरया । घण्टाघरं नं महाभिनिष्क्रमण याइला ? धकाः हिस्यासें न्यनादीगु न्ह्यसः गैर काव्यिक खः । ख्वपय् याताजःया ग्वसालय् छगू बःचाधंगु साहित्य गोष्ठी । अन जिं नं छगू कविता ब्वना । कविताय् प्रतीकया रुपमय महाभारतया पात्रपिं द्रोणाचार्य व एकलव्ययात कयागु । लिपा समालोचककथं हयातःम्ह पूर्ण ताम्राकारं द्रोणाचार्य व एकलब्य काल्पनिक पात्र खः, थज्याःपिं पात्रतय्त प्रतीक दयेके मज्यू धकाः धयादिल । अजू चाया । कविताय् प्रतीक न्ह्यागुयात नं दयेके ज्यू, भावाभिक्त जू–मजू अले सम्प्रेषणीय खः–मखु धैगु खँ जक थन महत्वपूर्ण जुइ । महाभारत व रामायण निगू ग्रन्थं लिकयातःपिं पात्रतय्त कविताय् प्रतीकया रुपय् गुलि छ्यले धुंकल धैगु खँ धयां साध्य मजू । नेपालभाषाया काव्यय् नं थज्याःगु प्रतीकत यक्व छ्यः । थुपिं पात्र काल्पनिक वा वास्तविक धैगु अहं न्हयसः खः । अःपुक काल्पनिक धयाछ्वयेगु गुलि गल्ती खः उलि हे गल्ती खः अःपुक वास्तविक धायेगु नं । थ्व विवादया हे विषय तिनि । रामायणयात काल्पनिक वा वास्तविक धकाः छलफल याना च्वनेगु साहित्य ख्यःया क्षेत्राधिकारय् मलाः । अथे धकाः हाकनं व्यक्तिगत रुपं जि उगु क्षेत्राधिकारं पिनेयाम्ह मखु । थ्व विषय मुलतः पुरातत्व विज्ञानअन्तर्गत खः अले पुरातत्व ला जिगु विषय हे जुल । संसारभरयापिं इन्डोलोजिष्टतय् दथुइ थौं नं न्हियान्हिथं थ्व विषयलयह छलफल जुयाच्वं, व्यक्तिगत वा सामुहिक रुपं, विभिन्न माध्यमं । निश्चित धर्म वा दर्शनया निम्ति थ्व निगू ग्रन्थ तसकं महत्वपूर्ण जू । धर्म व दर्शनया खँ चिइका रामायण व महाभारतया अध्ययन यायेग खःसा अन इतिहास, संस्कृति, अर्थ, समाजलगायत आपालं खँ लुयावइ । थुगु भूखण्डय आर्यतय्गु विस्तारसम्वन्धी महत्वपूर्ण कालखण्डया अध्ययन याच्वनाबले रामायणं गुलि ग्वाहालि यात उलि ग्वाहालि याइगु ग्रन्थ आः तक लूगु हे मदुनि । थज्याःगु ग्रन्थयाात गथे याउँक काल्पनिक धकाः चिइका छ्वयेगु ? थुकिइ वर्णित वाखं व चरित्रया तुलनाय् मेपिं सुं हे स्थापित मजूनि झीगु समाजय् । का म्वाःल, थुपि. काल्पनिक हे भाःपीगु खःसां थुकिया पात्रतय्त प्रतीक दयके मज्यू धैगु आग्रहं साहित्यया विकासय् छुं कद तक पंगः थनेगु याइ गुगु विचारणीय खँ खः ।

नेपालभाषाया साहित्य ख्यलय् बाखं दबू धैगु पुचः छगू दु । इलय् ब्वयलय् थासंथासय् बाखं मुँज्या यानाच्वं । हेटौडाय् व पोखराय् जूगु मुँज्याया निगू घटना नं समालोचनालिसे सम्वन्धित जू । पोखराय् वने न्ह्यः ज्याझ्वः तयार याना बलय् थः नं संलग्न । मुँज्याय् बाखं जक ब्वनेगु व संभव जूसा थवंथवय् छलफल नं यायेगु प्रस्ताव पारित मजुल । समालोचकया रुपय् पूर्ण ताम्राकार क्वःछिन । न्हापांगु दिनय् समालोचना याःगुया जिगु प्रतिक्रिया जुल– बाखं च्वमि मिसा जुइवं उगु बाखं मिसा समस्यालिसे सम्वन्धित जुइमखु । ब्वंगु बाखंमध्ये न्यागू बाखं मिसा समस्यालिसे सम्वन्धित धकाः नां काःगु मध्ये रीता प्रधानया बाखनं मिसा समस्याया छुं हे सरोकार मतः । थज्याःगु हे आपालं खँ जुल गुकिं प्रष्ट याः– ब्वंगु बाखं सम्प्रेषण हे मजुल, कमजोरी लेखक व समालोचक मध्ये न्ह्याम्हेसिगुं जुइफु । थज्याःगु अवस्थाय् प्रा. नर्मदेश्वर प्रधानयात धया– समालोचना अत्यावश्यक हे खःला ? समालोचना हे मयाकुसें ज्याझ्वः क्वचायेके मज्यूला ?

कन्हय् कुन्हु नं न्ह्यथकुन्हुया हे घटना पुनरावृत्ति जुल । बाखनय् ‘न्यारेटर’ व क्योरेक्टर’ प्रायशः छम्ह जुइ मखु अर्थात् जि धकाः प्रस्तुत जुया च्वनीम्ह पात्र स्वयं लेखक मखु । अथे धकाः न्याराटर व क्यारेक्टर छम्ह तुं जुइ जि हे मज्यू धैगु नं मदु । जिं ब्वनागु बाखनय् छम्ह पात्र धकाः लेखकयात हे दुथ्याका बिया । पात्र, छम्ह रिसर्चर खः, पोखरय् न्हापांनिसें वयेवने यानाच्वनिम्ह जक मखु, पोखराया हे अनुसन्धान याये धुंकूम्ह । थ्व चरित्रय् स्वयं लेखक पाय्छि अर्थात, पात्र र लेखकया पृष्ठभूमि छगू हे । थज्याःगु अवस्थाय् छम्ह मेम्ह काल्पनिक पात्रयात छाय् जन्म बियाच्वनेगु ? रिसर्च पेपर आःतले राइटअप मजूनि, जु हे जूसां न्याक्क हे ताःहाकः जुइगु अवस्था । थज्याःगु अवस्थाय् बाखंया छगू प्लट लुयावःगु वःबले बाखंं विधा मार्फत म्हो शब्दंं अःपुक हे धाये फइगु अवस्थायात छम्ह लेखकं गथे त्वःते फइ ? बाखनय् थःगु फाइन्डिङ्स नापं तयाः पोखराया चित्रण बाखनय् याना । बाखंया घटना धायेगु खःसा फुक्क हे काल्पनिक । तर पोखराय् हे च्वना ब्वनागुलिं खः वा लेखकया पृष्ठभूमि नं स्यूगुलिं, समालोचकयात जिगु बाखं, बाखं हे मताल अले ‘ट्राभलग’ जक धया बिल । अथे हे हाकनं बाखंच्वमि लक्ष्मण राजवंशी उकियात संस्मरण लेख धैबिल । जि छम्ह यात्री नं खः अले यात्रा वर्णन नं च्वया । ट्राभलग छु खः बांलाक हे स्यू । बाखंया चार किल्ला नं स्यू । छुकियात बाखं धायेगु अथवा छुकियात निवन्ध वा कविता ? थुपिं फुक्कं साहित्या स्वतन्त्र विधात खः । फुक्क विधा सार्वभौम, अले स्थापित विधात खः । सकस्यां थः थःगु चार किल्ला दु । चार किल्ला वयागु विधा खःसा चार किल्ला दुनेया चित्रणं गुलि ग्यं वा मग्यं धैगु निर्धारण धाइ । जिं ब्वनागु बाखं, बांलाः–बांमला धैगु मेगु हे खँ जुल, तर बाखं ला बाखं हे खः । हेटौडाय् जूगु बाखं मुँज्यायात लुमंके माःगु छाय् धाःसा, अन समालोचक वा समालोचनाया व्यवस्था हे मदु । फुक्क बाखंच्वमि । बाखं ब्वने क्वचाये धुंकाः ब्वंगु बाखनय् टिकाटिप्पणी यायेगु ज्या जुल, साधारण पाठकया रुपय् । दक्कलय् आपाः टिकाटिप्पणी जुल गोविन्द श्रेष्ठया बाखनय् । सहलहया झ्वलय न्हापां ला साधारण खँ जक पिदंगु खः तर लिपा जूलिसे समग्र बाखं विधाया हे विषयलय् थुलि गहन व गम्भीर खँ पिहाँ वल, न्वंवानाच्वंम्हस्यां हे अनुमान याःगु खइमखु कि थम्हं नं उगु स्तरय् थहाँवनाः छलफलय् ब्वति काये फइ । तर दुर्भाग्यया खँ, इपिं टेपरिकर्ड याये मफत । रिकर्ड याना, लिपिवद्ध यायेफुगु जूसा सैद्धान्तिक व व्यावहारिक रुपं गहन सामग्री उपलब्ध जुइगु खः ।

साहित्यय् समालोचना विधा गुलि महत्वपूर्ण उलि हे खतरनाक नं । मसःपिसं छुरी छ्यली बले घाः जुइगु जक मखुसे हत्या तक नं जू वनेयो थें समालोचना नं अथे हे खः । समालोचनाया हे कारणं न्हू च्वमिपिं निरुत्साहित व लिपा तना हे वनीगु धैगु आरोपं समालोचकपिं मुक्त मखू । व्यावहारिक जीवनय् छक्वः मिखा ब्वये बले नं थ्व खँ पुष्टि जू । फलाना लेखकयात थकाःम्ह फलाना समालोचक अले फलाना लेखकयात कुर्का ब्यूम्ह फलाना समालोचक धकाः पासा भाइपिनि दथुइ जुइगु चर्चा पक्ष छखे दुसा स्वयं समालोचकपिनि हे म्हुतुं नं थ्व खँ न्यने दु । नकनिति हे जक च्वमि केदार सितुं कना दिल– नीदँ न्ह्यः च्वयागु बाखंयात अबलय् बाखं हे मतायेकू तर आः व हे बाखँ हाकनं छकः न्यंका बले नीदँ न्ह्यः हे थज्याःगु बाखं च्वये धुनागु ला ? धकाः अजू चायाच्वंपिं नं दत । छम्ह च्वमि पासाया गुनासो खः– अमूक लेखकया उचाइ अप्वयेकेत हिल लाकां न्ह्याका बिल । उगु खँपु अपूर्ण तायेकाः अबले हे धयागु खः– हिल लाकां न्ह्याका नं उचाइ मगासेंलि आंगसा सालाः सां थकायेगु कुतः यात ।

धर्म दर्शनया खँ वा घटना सिइकेत आः न्हापान्हापा थें सम्वन्धित सम्प्रदायया साधुसन्त वा भिक्षुपिं हे माः धयागु मदये धुंकल । थ्व साहित्य ख्यलय् नं लागू जू । थःगु ख्यलय् सम्वेदनशील साहित्यकारं थःगु विधायालिसे सम्वन्धित खँ सिइकेत ब्वनेगु सामग्री वयात अःपुक हे प्राप्त जुइ । ब्वना गुलि ग्रहण याये फु वा मफु धैगु वया व्यक्तिगत क्षमताय् निर्भर जुइ । च्वमि–च्वमि दथुइ जुइगु सहलहं यक्व मात्राय् सैद्धान्तिक व व्यावहारिक ज्ञान प्राप्त जुइ । थज्याःगु अवस्थाय् समालोचकया भूमिका गौण जुजुं वनी । प्रत्येक पाठकयाके समालोचनाया गुण निहित जुयाच्वनी । अमूक च्वसु यः मयः वा ब्वनेगु–मब्वनेगु निर्णय यायेत पाठक स्वतन्त्र खः । यःसा छाय् यः वा मयःसा छाय् मयः, गुगु सिर्जना छु लिसे ज्वःलाः वा प्रभावित धकाः बिचाः यायेत नं पाठक स्वतन्त्र । व हे पाठकं थःत लाःगु खँ च्वयाव्यूसा समालोचनात्मक लेख जुइ । थथे धाये बलय् पाठक व समालोचक दथुया सीमारेखा बुलुया वनी । छम्ह लेखकया निम्ति पाठक प्रतिक्रिया गुलि महत्वपूर्ण धकाः उल्लेख यानाच्वने माःगु खँ मखु । अथे खयां नं अमूक व्यक्तियात हे जक समालोचकया रुपय् दनाः औपचारिकता निर्वाह याका च्वने माःगु छाय् ? छम्ह लेखक स्वयं पाठक नं जुयाच्वनी । गैर लेखक मदुगु थासय् लेखक–लेखकया दथुइ नै सहलह न्ह्याके ज्यू गुगु हेटौडाया गोष्ठीइ पुष्टि जुइधुंकल । छम्हेसित हे जक न्ववाके बले अन अन्तक्र्रियाया अभाव जुइ । लेखन ख्यलय् न्हापां न्हापां प्रवेश जुइपं समालोचकया धापू न्यनेत आतूर जुयाच्वनी । समालोचकं बांलाः धकाः च्वछाया बिल कि थःति च्वन्ह्याःम्ह च्वमि सुं हे मदु थे तिंन्हुयेगु अले बांमलाः धकाः ब्वःबिलकि चि नःम्ह खा थें भुग्लुं च्वनीगु अजूचायापुगु दृष्य थन स्वये दु । समालोचक न्हापां ला व्यक्ति खः । समालोचकया खँ देववाणी मखु, न न्यायाधीशया आदेश । समालोचक धकाः थने धइम्हेसिगु खँ देववाणी वा अदालतीय निर्णय थें तायेकेगु खःसा सातोआकी भवनय् जूगु घटनायात गुकथं कायेगु ? अले रामायण–महाभारत थुज्वःगु ग्रन्थया पात्रतय्त प्रतीक दयेके हे मज्यूगु मान्यता नं ला नजीर जुइधुंकल । थज्याःगु अवस्थाय् साहित्यया धाःयात गुकथं न्ह्याकेगु ? नेपालभाषाया साहित्य ख्यलय् समाचोलनाया विधा थुगु स्तरं थहाँ वयेगु खःसा साहित्य विकास हेतु छुं ईया निम्ति प्रतिव्रन्ध हे नं तयाबीमाः ।

More Stories Like this