बौद्ध दर्शनया मध्यमार्ग व नेपाःया वर्तमान राजनीति

प्रा. भगवानरत्न तुलाधर
बौद्ध दर्शनय् "मध्यमार्ग":
भगवान बुद्धं प्रतिपादन यानाबिज्याःगु अमुल्य व सर्वकालिक उपदेशमध्ये अतिकं महत्वपूर्णगु उपदेश खः "मझीमा पतिपदा" वा "दथु लँ" (middle path) या सिद्धान्त, उकिया छ्यलाबुलाया पद्धति, व्यावहारिकता व सदाकाल प्रयोग जुइगु विशेषता खः। ऐतिहासिक धापू कथं ई.पू. ५२८ साल असार पूर्णिमा शनिवाः कुन्ह मृगदाय बन, ऋषिपतन, सारनाथय् पञ्च भद्रवर्गीय भिक्षुपिंत दकसिबे न्हापांगु धर्मदेशना यासें वोधिज्ञानया तच्वकं दुग्यंगु खँ कनाबिज्यात कि दुःखं मुक्त जुइगु खःसा थ्व "दथु लँ" अनुशरण यायेमाः। दथु लँ धइगु उग्रवादी सोच त्याग यायेगु खः। पञ्च भद्रवर्गीय भिक्षुपिंत ध्वाथुइक खँ कनेत भगवान बुद्धं उग्रवादी सोचया अर्थ व्याख्या यानाबिज्यात कि भौतिक/शारीरिक/सांसारिक सुख भोगया जक इच्छा यानाः जइगु क्वन्ह्यंगु उग्रवादी सोच खः। थ्व छगू उग्र विचार नं खः। अथे हे तपस्याया नामय् जोगी/सन्यासी जुयाः शरीरयात अतिकं कष्ट बियाः स्वर्गीय सुख वा मोक्ष प्राप्तिया इच्छा यायेगु नं छुं फलदायी सोच मखु। थ्व निगुलिं उग्रसोच खः। धर्मचक्र प्रवर्तन सुत्रय् न्ह्यथनातःगु थ्व बौद्ध उपदेश दुग्यंक क्ववाला स्वत धाःसा धर्म, गृहस्थी वा सामाजिक ख्यलय् जक मखु राजनीति, अर्थतन्त्र सकतां ख्यलय् थ्व उपदेश सान्दर्भिक जइ। बुध्दया हरेक उपदेशं बहु आयामिक रुप कयाच्वंगु दु। थ्व खँ झीगु व्याख्याय् निर्भर जुइ ।

सिध्दार्थ गौतमं यक्व विद्वानत नाप छलफल यानाः, कथिन तपस्या व चिन्तन लिपा आविष्कार यानाबिज्याःगु थ्व "दथु लँ" या सिध्दान्तयात वसपोलं धर्मचक्र प्रवर्तनया न्हापांगु थाय् बियाबिज्याःगुया अवश्य नं छुं कारण दइ, छुं महत्व दइ। भगवान बुद्धं थुकियात छाय् न्हापांगु थाय् बियाबिज्यात धकाः बिचाः यायेबलय् झीसं छु अनुमान यायेफु धाःसा वसपोलं शान्ति मामां बिज्याःबलय् शान्तिया निम्तिं न्हापांगु तत्व अतिबाद वा उग्रबाद (extremism) परित्याग खः। वसपोलं यक्व न्हापांनिसें थुकियात मालाच्वंगु खयेमाः। मनूयात म्हतिं म्हतिं प्राप्त जुइगु ब्यक्तिगत सुख, समाजय् ब्वलनीगु सामुहिक सुख व शान्तिया निंतिं थ्व दथु लँया सिध्दान्त छगू अपरिहार्य मार्ग दर्शन खः धकाः वसपोलं वाःचायेका बिज्यात, प्रचार यानाबिज्यात। थ्व छगू मानव समाजय् शान्ति ब्वलंकेगु निंतिं वसपोलया अनुपम योगदान खः ।

मनुष्य जीवनय जन्म नापं प्यपुना वइगु दुःख सदांया निंतिं न्हंका छ्वयेगु आवश्यकता वोध यानाः उकियात हे मालेगु तातुनाः गौतम बुध्दं गृहस्थी जीवनया वैभव त्याग याःगु खः। थन गौतम बुध्दयात राजदरवारया वैभव व मां, बौ, काय, कलाःया माया त्याजिक त्वःतेगु प्रेरणा शक्ति गनं वल धयागु विषयसं निगू फरक खँ पिहां वयाच्वंगु दु। थ्व छगू विवादास्पद तर बिचाः यायेबहगु विषय खः ।

सिद्धार्थया राजदरवार त्यागया बिस्कं धापू:
छगू अति प्रचलित धापूकथं सिध्दार्थ गौतमं थ्व मनुष्य जीवनय् प्राकृतिक रुपं उमेर दयावंलिसे ल्वगि जुइगु, बुराबुरि जुइगु व अन्तय् सिना वनीगु यथार्थ सत्यया हुनिं मनूतय्सं दुःखयात अनुभूत यानाच्वंगु यथार्थयात वाःचायेकाः थ्व दुःखपाखें सकल मानवजातियात मुक्ति बीगु लँपु मालेत गृहत्याग याःगु खः। थ्व धापू कथं सिध्दार्थ गौतम वोधिसत्वया अन्तिम अवतार खः। शुध्द आचरण यानाः सुखं जीवन हनाच्वंम्ह महारानी महामायायाके स्वीकृति कयाः वय्कःया प्वाथय् च्वनाः लुम्बिनी वनय् बूम्ह मचा धकाः अलौकिक शक्तियुक्त मानवया रुपय सिध्दार्थ गौतमयात न्ह्यब्वयातःगु जुल। अले मानव समाजय् शान्ति व सुखया लँपु क्यनेगु वसपोलया थ्व अन्तिम जन्ममा मूल उद्देश्य खः धकाः वर्णन यानातःगु यक्व सफू/व्याख्यान झीसं ब्वनागु जुल ।

तर थ्व खँय् सहमत मजूपिं फरक मतया विद्वानत नं दु। वय्कःपिनिगु धापूकथं शान्ति व मानव सुखया लँपु मालेगु तातुनाः सिध्दार्थ गौतमं दरवार, गृहस्थी व परिवार त्याग याःगु तथ्य खयां नं प्रवज्य जूगुया मूल कारण ल्वगि, बुराबुरि, सीपिं खनाः मखु, उकिया मेगु हे कारण दु धाइपिं मेपिं विद्वानत नं दु। भारतय् च्वंम्ह संविधानविद् व अतिकं च्वन्ह्याःम्ह बौध्द विद्वान डा. अम्बेडकरया गृहत्याग सम्बन्धी धापू मेगु हे दु। वय्कलं च्वयादीगु सफू The Buddha and His Dhmma स छाय् राजकुमार सिध्दार्थ गौतमयात छेँ, परिवार, देश त्याग यायेगु परिस्थिति ब्वलन धयागु विषयसं अपरम्परागत दृष्टिकोण ९लयल(non-conventional approach) न्ह्यब्वयातःगु दु। डा.अम्बेडकर भाजुं गृहत्याग सम्बन्धी परम्परागत धापूनाप वय्कःया असहमतिया कारण न्ह्यब्वसें छु तर्क न्ह्यथनादिल धाःसा २८ दँया वैंसय् थ्यंम्ह उलि अध्ययनशील, चिन्तनशील राजकुमारं मनूतय् उमेर बढे जुजुं वनी, बुराबुरि जुइ, ल्वचं कइ अले छन्हु थ्व शरीर, परिवार, संसार त्वःता वनी धयागु छगू सामान्य ज्ञानया विषय वाःचायेकेत नं राजकुमारं शहर परिक्रमा याःबलय् खंगु बुराबुरि, ल्वगि मनूतय्गु दृश्यं यानाः अनुभव यात धयागु खँ पत्याः याये बह जू ला? थ्व वय्कः बौध्द विद्वानया तर्क खः। यदि थ्व प्रचलित व्याख्या नं अयथार्थ खःसा यथार्थ छु ख? थुकिया लिसः कथं डा. अम्बेडकरं गृहत्यागया कारण कपिलवस्तुया राजनीतिक-प्रशासनिक परिस्थितिया लिधंसाय् ब्याख्या यायेगु कुतः यानादीगु दु। कपिलवस्तुया शाक्य राज्यया सेनापति व राजकुमार सिध्दार्थया दथुइ कोलिय राज्यनाप न्ह्याबलें न्ह्याबलें जुइगु रोहिणी खुसियागु लः इनेगु विवादं जुयाच्वंगु युध्द थुगुसी यायेगु/मयायेगु धइगु विषयसं जूगु विवाद खः धकाः अनुमान याना तःगु खः। कोलियनाप खँल्हाबल्हा यायेगु सिध्दार्थया प्रस्ताव अल्पमतय् लानाः सेनापतिया युध्द यानाः समस्या ज्यंकेगु प्रस्ताव बहुमतं स्वीकृत जुसेलि व प्रस्तावयात विरोध याःगु वापतय् शाक्य सभाय् छलफल जूबलय् सेनापतिं दण्ड सजाँय स्वरुप राजकुमार सिध्दार्थयात स्वंगू विकल्प न्ह्यब्वःगु जुयाच्वन (१) प्रस्तावित युध्दय् ब्वति कायेगु, (२) यग्गाना सीगु वा देश निकाला जुइगु, व (३) राजकुमारया परिवारयात सामाजिक बहिष्कार यायेगु व सम्पत्ति अपहरण यायेगु। थ्व विकल्प मध्येय् देश निकाला वा प्रवज्य जुइगु सिध्दार्थ गौतमं ल्यल। थ्वहे कारणं सिध्दार्थ गौतमं देश व गृहस्थी जीवन त्याग यानाः मानव समाजय् विवाद/ल्वापु ज्यंकेगु व स्थायी शान्ति प्राप्तिया लँपु मालेगु, अनुसन्धान यायेगु ज्याय् न्ह्यज्याःगु खः। राजकुमार सिध्दार्थया गृहत्यागया थ्व ब्याख्या छगू ग्यसुलाःगु राजनीतिक वा यथार्थवादी विश्लेषणया लिधंसाय् जुयाच्वंगु खनेदु ।

ल्वापु ज्यंकेगु शान्तिपूर्ण लँ मालेगु तातुना:
राजकुमार सिध्दार्थया बिचाः कथं नापं च्वंगु देश, थवंथः लाःपिं जनताया दथुइ तःदँ न्ह्यवंनिसें मदिक्क जुयाच्वंगु ल्वापु ज्यंकेत सहलहया माध्यमं शान्तिपूर्ण समाधानया लँपुइ वनेमाः। थ्व सहलहया लँपुया महत्व मथुयाः युध्द/कलह थेंज्याःगु गलत अकुशल लँपुइ न्ह्यानाच्वंगु मानसिकतायात परिवर्तन यायेगु मन्त्र मालेगु हे वसपोलया जीवनया लक्ष्य खत। शान्तिपूर्ण समाधानया उपाय "मध्यमार्ग"या सिध्दान्त/दर्शन प्राप्त जुसेंलि भगवान बुध्द गुलि लय्ताल जुइ धइगु झीसं अनुमान यायेफु। वहे पृष्ठभूमिया लिधंसाय् बिचाःयात धाःसा सिध्दार्थ गौतमं बुध्दत्व प्राप्त जुइसात न्हापा थ्वहे "दथु लँ" या उपदेश बियाबिज्याःगु जुइ धकाः वाःचायकेफु। राजकुमार सिध्दार्थया सुझावयात तिरष्कार याःगु लिच्वः कथं कपिलवस्तु व शाक्य गणराज्य न्हनावन, शाक्यत उखेंथुखें विस्थापित जुइमाल ।

(कथहं)

More Stories Like this

जातीय संघीयताया खँय् नेमकिपा
प्राडो, पाजेरो ब्वाकेगु ख्यः मखु
राष्ट्रपति प्रणाली बारे विवाद
नेवाःतय्त जागृत याइगु 'नेपाःमिया नुगः सः'
खँ स्वनिगःया