मांभाय् व जनगणना

रीना तुलाधर (बनिया)'परियति सद्धाम कोविद', प्रज्ञा सदस्य, प्रज्ञा प्रतिष्ठान

"भाषा म्वाःसा जाति म्वाइ" सिद्धिदास महाजुं न्वखंक धयाच्वन। तर झी नेवाःतय् न्हाय्पं ख्वातु ला मसिउ। थ्व सत्य खँ न्हाय्पनय् दुहां मवं। थःगु भाय् त्वःताः कतः भाय् ल्हायेगुली हे बराय् चाया जुल। थः मस्तय्त मांभाय् त्वःताः कतः भाय् ल्हाकेगुली हे बुद्धिमानी तायेका जुल।
छगू तसकं नुगलय् स्याःगु खँ न्ह्यथने। जि पासा छम्हेसिया केहेँया परिवार डि.भि. लाकाः अमेरिकाय् सेटल जू वन। लाबला लिपा व पासा नापलात। केहेँया हालखबर गथे च्वं थें धकाः जिं न्यना। पासां धाल - "ठीक हे जू। केहेँया नं जिलाजंया नं ज्या ठीक हे जू। मस्तय् चाहिं तसकं हे बांलात" धाल ।

"मस्तय् बांलाःगु गुकथं ले?" धकाः जिं न्यना। "अँग्रेजी भाय् बांलाक हे ल्हाये सयेधुंकल, नेवाः भाय् ला ल्वः हे मनेधुंकल हँ।" नेवाः भाय् ल्वःमंगुलिं मस्तय्त बांलाःगु धइगु पासायागु थ्व धापुतिं जिगु नुगलय् बसिलां ला पाले थें छ्याछ्या पाल ।

थ्व झीके गज्याःगु मानसिकता? थःगु भाय् मल्हायेगुली बराय्, कतः भाय् ल्हायेगुली गर्व ! भाषा नवायेगु हे थःगु म्हसीका ल्यंका तयेगु छगू स्यल्लाःगु ज्याभः खः धइगु सत्ययात नेवाःतय्सं नाला मकाल। थ्व छगू दुःखया खँ खः, चिन्ताया विषय खः ।

मांभाय् ल्हायेगु त्वःतेवं थुकिया लिच्वः जातिया भविष्यय् गुकथं लाइ छक्वः दुवाला स्वये। थौंकन्हय् झी मस्तय्गु नेवाः भाय् ल्हायेगु त्वःता। धाये नु मेगु नीदँ लिपाया खँ। झी थौंया पुस्तायापिं बुराबुरी जुयाः सी त्यइ, गुलि उमेरं गाःपिं सि नं सी। मस्तय्सं नेवाः भाय् ल्हाये सइ मखुत। नेवाः भाय् ल्हाये सःपिं बुलुहुँ सिना वनी, मदया वनी। अथे जुइवं झीगु भाय् मृतभाषा जुइगुपाखे वनी। स्कुल, कलेजय् सुनां नेपालभाषा कयाः ब्वनी जब कि नेवाः भाय् सःपिं हे मदया वनी। छुं भचासां नेपालभाषां साहित्य च्वयाच्वंपिं साहित्यकारपिनिगु साहित्य सुनां ब्वनी। झीगु साहित्यया सफूत थापाय् हाइ। श्रष्टातय्गु श्रृष्टि झ्वाः जुइ। थःपिं हे नेवाःत नेवाः भाय् ल्हाये मससेंलि कन्हय् नेवाःतय्सं छु न्हासं अफिस, कार्यालयय् नेवाः भाय् चले जुइमाः धाः वनेगु? करपिं स्वदेशी वा विदेशीतय्गु न्ह्यःने थःगु भाय् ल्हाये मसः धकाः क्यनेबलय् थःगु न्हाय् भुइगु ला छखे हे तिनि। भाय् रुपी म्हसीका तनेवं बुलुहुँ जाति न्हना वनेगु लँपुइ लाः वनी। जाति मदयेवं जिगु देय् धाइपिं गनं ल्यनी? थौं स्वस्वं खंकं द्यःलां द्यः पितनी धाःथें स्वनिगः झीगु देय् थन नेवाःत माले थाकुइधुंकल। झीगु त्वाः, बहाः, बही, चुक, ननी गैर नेवाःतय्गु वस्तीं जायेधुंकल। नेवाः भासं नवानाच्वंगु छगू लिधंसाय् झीसं थम्हं थःत म्हसीकाच्वना। थौं थ्व अवस्थाय् झीसं थः मस्तय्त मां भाय् ल्हाकेगु त्वःताः इमित मां भाय् सयेके मबीवं विचाः याना स्वये मेगु नीदँ, स्वीदँ लिपा झीगु भाषा, जाति व देय्या अवस्था गन थ्यनी?

झिदँय् छक्वः काइगु जनगणना आः वइगु वि.सं. २०६८ जेष्ठंनिसें नेपालय् न्हूगु जनगणना शुरु जुइत्यंगु दु। थुकी जनसांख्यिक, सामाजिक, आर्थिक, साँस्कृतिक, धार्मिक थें तुं भाषिक विषयय् न्ह्यसःत न्यनी। मनूतय्सं बिउगु लिसःया लिधंसाय् तथ्यांक पिहां वइ। तथ्यांक माने तथ्य व अंक खः। थ्व तथ्यांक पिकायेत तथ्यांकविद्तय्सं आपालं न्ह्यपु छ्यलाः वैज्ञानिक ढंगं न्ह्यसःत दयेकी। अन्तर्राष्ट्रिय परिभाषा नापं मिले जुइक फयां फक्व पक्षपात मजुइक (unbiased) प्रश्नावली हना यंकीगु खः। थ्व हे �वलय् आः वइगु नेपाःया जनगणनाय् मातृभाषायागु परिभाषा (operational defination) गुकथं कयातःगु दु, केन्द्रीय तथ्यांक विभागया श्रोतं गथे उपलब्ध जूगु वथें तुं न्ह्यब्वयेत्यना -
महल १०: .....

मातृभाषा र दोस्रो भाषा के हो?
१. मातृभाषा - आफ्नो बाल्यकालमा बोली फुट्दादेखि नै आमा-बाबुले बोल्न सिकाई आफ्नो परिवारमा बोल्दै आएको पहिलो भाषा मातृभाषा हो। अर्को शब्दमा कुनै व्यक्तिले बोली फुटेदेखि नै आमा-बुबाले बोल्न सिकाई आफ्नो परिवारमा बोल्दै आएको पहिलो भाषालाई मातृभाषा भन्नुपर्दछ। नवजात शिशुहरूको मातृभाषा लेख्दा परिवारमा बोल्ने गरेको पहिलो भाषालाई नै मातृभाषा लेख्नुपर्छ। नेपालका विभिन्न स्थानमा विभिन्न किसिमका भाषाभाषिका बोलिन्छन्। कसैले बोली फुटेदेखि नै आफ्नो परिवारमा बोल्ने गरेको पहिलो भाषालाई मातृभाषा लेख्नुपर्छ। जन्मदेखि नै लाटो वा बोल्न नसक्ने भए मातृभाषा जनाउँदा "सांकेतिक भाषा" लेख्नुपर्छ। एउटा परिवारमा विभिन्न मातृभाषा बोल्ने सदस्य हुन सक्छन्। त्यसैले परिवारमूलिको मातृभाषा र अरु सदस्यहरूको मातृभाषा फरक हुन सक्छ।
जातजाति अनुसार पनि मातृभाषा फरक हुन सक्दछ। त्यसैगरी व्यक्ति एउटै जातजातिको भए पनि भिन्न सामाजिक, भौगोलिक परिस्थितिमा बसोबास गरेको कारण मातृभाषा फरक हुन सक्दछ। जस्तै - मगर भए पनि कसैले मगर बोल्न नजानेको हुन सक्दछ। दुई भिन्न भाषाभाषी वा जातिका बीच भएको वैवाहिक सम्बन्धबाट जन्मेको बच्चाबच्चीको मातृभाषा आमा वा बुबाको मातृभाषाभन्दा फरक हुन सक्छ ।

गणना गर्दै माथि उल्लेख भएअनुसार, मातृभाषा भनेको के हो? उत्तरदातालाई बुझाई परिवारका प्रत्येक सदस्यको मातृभाषा के हो एक एक गरी सोधी लेख्नुपर्छ। मातृभाषाका केही उदाहरणहरू यस प्रकारका छन् - नेपाली, मैथिलि, थारु, नेवारी, भोजपुरी, मगर, थकाली, तामाङ्ग, लिम्बु, अवधी आदि ।

२) दोस्रो भाषा - गणना गरिएका व्यक्तिमध्ये कसैले एक भाषा मात्र र कसैले एकभन्दा बढी भाषाहरु बोल्न जानेको हुन सक्छ। माथि उल्लेख भएअनुसार बोली फुटेदेखि नै आमा-बुबाले बोल्न सिकाई आफ्नो परिवारमा बोल्दै आएको पहिलो भाषालाई मातृभाषा भनिएको छ। कुनै व्यक्तिले आफ्नो मातृभाषा बाहेक अरु कुनै भाषा बोल्न जानेको भए आफ्नो छिमेकी, कामकाजको क्रममा वा अरुसँग बोलचाल गर्दा धेरैजसो कुन भाषा बोल्ने
गरेको छ, छिमेकी वा अरुसँग धेरैजसो बोल्ने उक्त भाषालाई दोस्रो भाषामा जनाउनुपर्छ ....।
(reference वा सन्दर्भ श्रोत) कथं कयागु जुयाः थ्व च्वसुया भाय् मखुसां अनुवाद मयासे गथे खः अथे हे ल्ह्ययाकयागु च्वमि)

जनगणनाय् छ्यलीगु (मातृभाषा) या थ्व परिभाषा पक्षपात जू वा थीथी भाषायात क्वति- थुनेत थज्याःगु परिभाषा छ्यःगु धकाः नं मनय् वयेफु। तर थ्व बिचाः यायेमाः कि राष्ट्रिय स्तरय् ज्या याइगु सम्बन्धित अन्तर्राष्ट्रिय निकाययापाखें पिथनीगु अन्तर्राष्ट्रिय परिभाषाकथं अनुसन्धान विधि (research methodology) छ्यलेगु याइ। गथेकि राष्ट्रिय आय (national account) या गणना यायेत un या sna 1993, श्रम शक्तिया गणना यायेत iLoया परिभाषा, जनसांख्यिक वा स्वास्थ्य सम्बन्धी सर्वेक्षण य् who इत्यादि।
थ्वहे सन्दर्भय् अन्तर्राष्ट्रिय स्तरय् भाषाविद्तय्सं छ्यला वयाच्वंगु मातृभाषाया परिभाषा छक्वः नं सन्दर्भ श्रोतकथं न्ह्यथने:

defination of mother tounge
1_ Your mother tounge is the language that you learn from your parents, when you are a baby.
2_ Your mother tounge is the first language that is acquired at home.
3_ Your native language or tounge is the first language that you learned to speak when you are a baby .
4_ mother tounge is a language people have acquired naturally as children, as opposed to one learned later, e.g. through a formal education.
Note M Native language means mother tongue or the other way round
(श्रोत: cnas या भूतपूर्व डाइरेक्टर, social science bahaa या अध्यक्ष, linguistic survey of nepal या सदस्य सचिव प्रोफेसर भाषाविद् निर्मलमान तुलाधरनाप खँल्हाबल्हा।)

थुकथं अध्ययन यायेबलय् मातृभाषानाप जातजातिया स्वापू मदु। भाषा न्ववायेगु नाप हे जक स्वापू दुगु सीदु। नेपाःयागु थीथी तथ्यांक संकलन यायेत नं अन्तर्राष्ट्रिय परिभाषाकथं रिसर्च मेथोडोलोजि ला कःघायेमाःगु हे जुल।
न्हापा न्हापाया जनगणनाय् भाषा सम्बन्धी न्ह्यसलय् गणकतय्सं 'नेवाः भाय्' मच्वसे 'ने' छगः जक च्वयाः लिपा 'नेपाली' लाका छ्वइगु धकाः द्वपं बिउगु न्यनेदु। थथे गणकतय्त द्वपं बीत न्हापां जनगणनाया प्रश्नावली छक्वः अध्ययन यायेबहः जू।

राष्ट्रियस्तरया तथ्यांक संकलन जुइबलय् आपाः यानाः कोडिङ्ग न्हापा हे याना तइ। कोडिङ्ग कथं गणकतय्सं चिं तयेगु याइ। जनगणनाया प्रश्नावलीइ तथ्यांकविद्तय्सं आपालं खँत बिचाः यानाः कोडिङ्ग याना तइ ।

करपिनिगु छ्यनय् सि ब्वाँय् वंगु खं, थःगु छ्यनय् किसि ब्वाँय् वंगु मखं धाइ थें भचा करपिंत जक दोष बीगु तसकं बांमलाःगु बानी खः। गणकतय्सं ध्वं लानाः 'नेवाः भाय्' ल्हाइपिंत 'नेपाली' लाकाः गलत तथ्यांक पिकाल धाये न्ह्यः झीसं थःत थम्हं ध्वं लानाच्वनागु निं वाःचायेके। गणकतय्सं मखु बरु थः मस्तय्त थःगु नेवाः भाय् मस्यँसे कतः भाय् स्यनाः झीसं थःत थम्हं ध्वं लानामच्वना ला?
थनथाय् नेपालभाषा साहित्यया जहां थीगु नगु जुयाच्वंम्ह साहित्यकार मोतिलक्ष्मी उपासिकाया धापू लुमंसे वः। वय्कःया 'नेपाः आखः - नेपाःमि' छ्यंया च्वसुइ वय्कलं थःगु मातृभाषा उन्नति जुइ मफुगुया द्वपं सरकारयात जक बियाः थः लिचिलेत स्वइपिंत बांलाक थुइका तःगु दु - "झी नेवाः आखः छाय् मसःगु? थ्व न्ह्यसःयात सरकारं मान्यता मबिल धकाः याउँक हे थःगु छ्यं फिनाः झीसं लिसः बी सः। तर थुकी थःत नं गुलि ब्वति लाः वः धइगु झीसं मनय् वायेकाः स्वया थें मच्वं। छाय्धाःसा आःतक झीत सरकारं ल्हाः चिना ब्यूगु, ल्हाः पाला ब्यूगु मदुनि। झीसं हे जक मच्वयागु मब्वनागु जक खः। थ्व झीसं अवश्य मखु धाये फैमखु ।"

मोतिलक्ष्मीजुं न्वानादीगु खँ नुगलय् तये नु। थः मस्तय्त नेवाः भाय् मस्यनीपिं झीपिं, पाः गणकतय्त ला? गणकतय्त ला छु मालं। इमित बिउगु निर्देशनकथं ज्या यायेगु, इमिगु ड्यूटी खः। कन्हय् जनगणना काः वइबलय् इमिसं न्यनी - "बोली फुटेदेखि नै आमाबुबाले बोल्न सिकाई आ�नो परिवारमा बोल्दै आएको भाषा के हो?" अबाय्ती बराय्चायाः थःगु मांभाय् मल्हासे कतः भाय् ल्हाना जूपिं नेवाःतय्सं "जि नेवाः खः, जिगु मां भाय् नेवाः भाय् खः" धाःसां इमिसं 'नेवाः भाय्' मातृभाषा च्वयेगु जरुरी मदु। इमित बिया तःगु निर्देशनकथं नवाये ससांनिसें मांबौनं स्यना तःगु, मचांनिसें ल्हाना वयाच्वनागु, परिवारय् ल्हाना वयाच्वनागु भाय्यात 'मातृभाषा' धकाः च्वया यंकी। नेवाः भाय् मसःपिं, मल्हाइपिं नेवाःतय्गु "मां भाय्" अबलय् तक नेवाः भाय् जुइ थाकुइ। बिचाः याये नु। मचाया जात नेवाः, मचाया मां नेवाः तर वया मांभाय् नेवाः भाय् मखु। थन 'मां' शब्दया हे उपहास जू वंगु दु ।

More Stories Like this