गुरूमुष्ठिवाद, अधिनायकवाद बुद्ध धर्मय् मदु

डि.आर. शाक्य "ऋषि"

ह्यागु थासय् जूसां मनूतय्सं थःथःगु नियम, अनुशासनय् च्वनाः कर्तव्य पालन यायेमाः। तर मनू धाये मात्रं पूर्ण स्वतन्त्र जुइ नं मजिउ अर्थात् स्वतन्त्रहिन नं जुइ मजिउ। बिचाः व भावनां मुक्कं च्यः (दास) मनोवृत्ति जुया च्वने मजिउ, थ्व हे स्वतन्त्र चिन्तन खः ।

मानव अधिकार, मौलिक अधिकार (वाक् स्वतन्त्रता), प्रजातन्त्र, लोकतन्त्र आदि फुक्कं मानवतावादी खँ जूसां नं उकिया हे छगू स्वतन्त्र चिन्तनया खँ नं मनूतय् लागिं मदयेक मगाःगु महत्वपूर्णगु मानवतावादी खँ खः।
थुज्वःगु हे मानवतावादी स्वतन्त्र चिन्तनया खँ बौद्ध साहित्य दुने नं बांलाक उल्लेख जुयाच्वंगु दु। मेमेगु धर्मग्रन्थय् धाःसा गथे खः मसिल ।

आखिर स्वतन्त्र चिन्तन छु खः धायेबलय् थःपिंसं न्यनागु, स्वयागु, अनुभव यानागु आदि गुलि नं खँ वा ज्याया विषयसं स्वतन्त्र व स्वस्थ रुपं बिचाः यायेगु वा बिचाः प्वंकेगु अधिकार हे स्वतन्त्र चिन्तन खः। अले थुकिया अःखः ज्या मनूतय्गु बिचाः व भावना अभिव्यक्त यायेगु ज्याय् पंगः थनेगुयालिसें सुं नं व्यक्तिया निर्देशन कथं जक ज्याखँ जुइगु थुकिया अःखः धर्मया थासय् गुरुमुष्ठिवाद जुइगु खःसा राजनीतिया थासय् नं अधिनायकवादी जुइगु जुल। थज्याःगु गुरुमुष्ठिवाद, अधिनायकवादया ज्या धर्म व राजनीतिया ख्यलय् जक मखु समाजया न्ह्यागु ख्यलय् नं जुयाच्वंगु दु। जि हे धात्थेयाम्ह, योग्यम्ह गुरु खः। जि हे तःधंम्ह दलया नेता खः। जि हे सर्वेसर्वा खः। थ्व थासय् जिगु हे अधिकार खः। जि हे धर्माधिकारी खः। अथे हे जिगु नीति सिद्धान्त नं सहि खः। उकिं सुनां जिगु विषयय् अःखः बिचाः याइ, विरोध याइ, व मनू धर्मया ख्यलय् अधर्मि, पापी, चण्डाल, गुरुद्रोही जुइगु खःसा राजनीतिया ख्यलय् गद्दार, प्रतिक्रियावादी वा न्ह्यागु नं जुइफु। आखिर न्ह्यागु धाःसां नं थुकिया अर्थ छगू हे खः। झीगु समाजय् मनूतय्के गुरुमुष्ठिवादी चिन्तन, अधिनायकवादी चिन्तक गथे वल? गबलय्निसें वल? गुकथं वल? छाय् वल? धइगु विषयसं विचाः याना स्वयेबलय् थ्व खँ म्हिगः थौंया खँ जक मखु। सच्छि निसः दँया नं खँ मखु ।

गुगु इलय् मनूतय्सं आदिम युगं सभ्य मानव समाजया विकास यात उगु हे इलंनिसें झीगु समाज वर्गीय रुपं न्ह्याः वन। छगू वर्ग, शासक वा सामन्त वर्ग खःसा मेगु वर्ग शोषित वा सर्वहारा वर्ग खः। झीगु समाजय् थ्व निगुलिं वर्ग मिले जुइ मफइगु वा वर्ग संघर्ष जुइगु कारणं उकियात पनेगु व थःगु शासन, अधिकार नं न्ह्याबलें स्थिर याना तयेत धर्मयात छगू कथं ल्वाभःया रुपय् छ्यला हल। गुकिं यानाः थुगु हे वर्गया मनूत धर्माधिकारी वा धर्म अधिपति नं जुलसा थुमिपाखें झीगु समाज नं जातिपाति, वर्ग भेदया नामय् कुचा कुचा जुल। गुकिं यानाः क्वय्या वर्गया मनूत स्वतन्त्र रुपं बिचाः यायेगु, स्वतन्त्र रुपं न्ववायेगु, स्वतन्त्र रुपं म्वायेगु अधिकार तकं मदयेक च्वनेमाल। थौं हलिंया युगय् हिउपाः वल। थाय् थासय् विप्लव श्रृजना नं जुल। तर नं झीगु संस्कार, धर्म, संस्कृति, परम्पराय् धाःसा हिउपाः मवः। म्हिगः जिमि बाज्या तापाःबाज्या शोषक व सामन्त जुयाच्वंगु जुल धाःसा थौंतक नं जिगु हिइ छुं न छुं उकिया संस्कारं (पुसां) जिगु स्वभाव क्यनाच्वनी। अथे हे म्हिगः जिमि आजुपिं च्यः जुयाः दुःख सिया वःपिं जूसा उकिया संस्कारं नं अज्याःगु हे स्वभाव क्यनाच्वनी। झीत धर्मं बियातःगु अधिकार थथे हे खः धकाः उकियात माने यानाच्वनी। गुलिं गुलिं न्हापांनिसें पुरोहित जुयाच्वंपिं। धर्माधिपति थें जुयाच्वंपिं मनूत थौंतक नं हाम्वःग्वःछि हे संस्कारय् हिउपाः मयःपिं नं उलि हे दु। तर युगं हःगु हिउपाः कथं म्हिगः च्यः (दास) जुयाच्वंपिं थौं न्हूगु भाषां जयमां धकाः धयाबिल, अले थुज्वःपिं जय्मांतय्त शब्द मोह जालय् तक्यंकाः थःपिं न्ह्याबलें गुरु पुरोहित जुया च्वनीगु जुल। अले थुज्वःपिं गुरु पुरोहित धाइपिंसं जय्मांतय्त थ्व बिचाः याये मजिउ। थ्व खँ ल्हाये मजिउ। थ्व ज्या याये मजिउ धकाः धर्मयात ल्वाभः दयेकाः ज्या यानाच्वनी। थुकियात हे पुरोहितवाद, गुरुमुष्ठिवाद नं धाइ ।

अथे हे राजनीतिया ख्यलय् नं उकथं हे अधिनायकवादी ज्या जुयाच्वंगु दु। थ्वहे छगू स्वतन्त्र चिन्तनया अःखः ज्या खः। न्ह्याक्व हे प्रजातन्त्र, समाजवाद, जनवाद धकाः भाषण बिउसां नं नेता वा कार्यकर्ता धाःपिनिगु न्ह्यपु नं वहे धर्मया ख्यलय् च्वंपिं पुरोहित व जय्मांपिनिगु न्ह्यपु थें हे जक खः। अथे हे झीगु समाजय् अप्वः धइथें सःसिउपिं, विद्वान पंण्डित धायेकाच्वंपिं मनूत नं चायेकं मचायेकं गुरुमुष्ठिवादी, अधिनायकवादी जुयाच्वंगु दु अले गुलिं च्यः मनोवृत्तियापिं नं खनेदु। अथे धकाः गुरुप्रति अनादर यायेगु, अनास्था तयेगु, अपमान यायेगु, हेला यायेगु वा न्ह्यागु नं ज्याखँय् कुंखिनेगु धाःसा पक्का नं याये मजिउ। अभिवादन, आदर, गौरव, सम्मान यायेमाः। अथे मजुल धाःसा अनुशासनहिन जुइ। शिष्टाचार मदया वनी ।

अराजकता ब्वलनी। उकिं न्ह्यागु थासय् जूसां मनूतय्सं थःथःगु नियम, अनुशासनय् च्वनाः कर्तव्य पालन यायेमाः। तर मनू धाये मात्रं पूर्ण स्वतन्त्र जुइ नं मजिउ अर्थात् स्वतन्त्रहिन नं जुइ मजिउ। बिचाः व भावनां मुक्कं च्यः (दास) मनोवृत्ति जुया च्वने मजिउ, थ्व हे स्वतन्त्र चिन्तन खः ।

थौं झीपिं २१ औं शताब्दीइ म्वानाच्वना। हलिमय् भौतिकवाद व विज्ञानवादं थाय् कयाहल। सर्गतय् थीथी कथंया भू-उपग्रहत (Satelite) ब्वयाच्वन। फुक्क खँ वा ज्या भू-मण्डलीकरण (Globalization) जुयाच्वन। थुगु अवस्थाय् नं थनया अप्वः मनूतय्गु बिचाः, भावना अझ नं न्यँकँबाखं थें धर्मया बाखनय् जक विश्वास यानाच्वंगु दु। गुलिं मनूत पुरोहितवादी, गुरुमुष्ठिवादी जुयाच्वन, गुलिं मनूत दास मनोवृत्ति जुयाच्वन। थौंया वैज्ञानिक इलय् नं थज्याःगु संस्कार झीगु हिनुली न्ह्यानाच्वंगु दुगु खँ झीसं वाःचायेकेमाः ।

थौं मनूतय्के धात्थें स्वतन्त्र चिन्तन मदुगु कारणं त्वःते माःगु संस्कार त्वःते मफयाच्वन, नाले माःगु संस्कार नाले मफयाच्वन। धर्म धकाः यानाच्वना तर धर्म मखयाच्वन। कर्म धकाः यानाच्वना, सत्कर्म मखया च्वन। लोकय् थज्याःगु धर्म, कर्मया ज्या असीमित रुपं जुयाच्वंगु दु। छु सत्य? छु असत्य? जिउ नं जिउ, मजिउ नं मजिउ। स्यायेगु नं धर्म, मस्यायेगु नं धर्म। खुया कायेगु नं धर्म, खुया मकायेगु नं धर्म। ब्यभिचार यायेगु नं धर्म, ब्यभिचार मयायेगु नं धर्म। असत्य खँ ल्हायेगु नं धमर्, सत्य खँ ल्हायेगु नं धर्म ।

सुरापान यायेगु नं धमर्, मयायेगु नं धर्म। थज्याःगु झीगु समाजय् झीगु धर्म, संस्कृति व परम्परा धाधां थःत हे म्हमसीकाः थःगु न्ह्यपुयात तालं ग्वयाः स्वतन्त्र चिन्तनं च्युत जुयाः थज्याःगु स्वतुमतु स्वःगु गुरुमुष्ठिवादी धर्मय् न्ह्याइपु तायेका च्वना ।

वास्तवय् धर्म छगू स्वभाव खः। गथे मिया स्वभाव पुइगु, च्याइगु खःसा लःया स्वभाव तरल जुइगु, क्वाइगु, ख्वाउँ जुइगु खः। अथे हे फय्या स्वभाव ख्वाउँगु, क्वाःगु, छगू थासं मेगु थासय् न्ह्याइगु स्वभाव हे प्रकृतिया थःगु स्वभाव धर्म खः। थुज्वःगु हे स्वभावं धर्मयात म्हसीके माःगु दु ।

थौं स्वयाः २५०० दँ न्ह्यः प्रकृतिया स्वभाव धर्मया विषयय् तथागत बुद्धं अनित्य, दुःख, अनात्मयात खंकाः जन्म जूपिं फुना वनीगु, स्यना वनीगु, मदया वनीगु स्वभाव अनित्य जुल। जति, जरा, ब्याधि, मरण (जन्म जुइगु, बुरा जुइगु, ल्वचं कइगु व मरण जुइगु ) नं दुःख जुयाच्वन। अथे हे थम्हं धयाथें छुं छुं हे मदुगु स्वभाव, धर्म नं अनात्म जुल। थुकियात हानं बुद्धं प्यंगू आर्यसत्य धर्म धकाः १) दुःख २) दुःखया कारण ३) दुःख मदइगु उपाय ४) दुःख मदइगु उपायया लँपु (अष्टांगिक मार्ग) क्यनाबिज्यात। थ्व धर्म नं स्वभाव धर्म हे खः। सार्वजनिक, सर्वकालीक, सर्वदेशीय व सार्वभौम धर्म खः। थुज्वःगु धर्मयात बुद्धं जनमानसय् प्रचारप्रसार यानाबिज्यात। जुजुंनिसें धनी, गरिब व निच, चाण्डल धायेका च्वंपिंसं तकं थुगु धर्मयात स्वतस्फूर्त व स्वतन्त्र रुपं ग्रहण यात। गुलि मनूत दुःखं मुक्त जुल। थ्व धर्म गुरुमुष्ठिवादी, पुरोहितवादी, अधिनायकवादी धर्म मखुसें मात्र मानव धर्म जूगुलिं सुना नं न्यने मजिउ, स्वये मजिउ, सुयातं कने मजिउ धइगु खँ थुकी मदु। हानं जबरजस्ती पालन हे यायेमाः, विश्वास हे यायेमाः धइगु नं मदु। थःगु स्वतन्त्र विचारं चिन्तन मनन् यानाः खः, मखु धकाः थुइकाः जक स्वीकार यायेगु खः। थज्याःगु हे स्वतन्त्र चिन्तनया विषयसं बौद्ध पालि साहित्यया सुत्रपिटक दुने अंगुत्तर निकायय् कालाम सुत्रय् थुकथं उल्लेख जुयाच्वंगु दु:

छन्हु बुद्ध भिक्षु संघ सहित केशपुत्र धइगु गामय् चारिका यानाबिज्याःबलय् उगु गामय् च्वंपिं छपुचः कालाम जातिं बुद्ध नापलानाः थथे धाल � 'भन्ते ! थन गामय् गुलि नं विद्वान, पण्डित, श्रमण ब्राम्हण धाइपिं मनूत वइ, इमिसं थःत छिंकथं थः द्यःने लाइगु खँ अले मेमेपिं धाःगु खँयात खण्डन मण्डन विरोध, आलोचना यानाः जक वनीगु। उकिं जिमित भ्रम जुल। सुयागु खँ सत्य अले सुयागु असत्य खः। जिपिं तसकं दुविधाय् लात।' थ्व अवस्थाय् इमित बुद्धं लिसः बियाबिज्यात - 'हे कालामपिं ! छिमिसं गुगु नं खँय् केवल शंका जुइगु थासय् शंका जुल। भ्रम जुइमाःगु थासय् भ्रम जुल। उकिं छुं खँ मदु व जुइगु स्वाभाविक नं खः। उकिं हे कालामपिं ! छिमिसं सुयागुं खँयात बिना स्वतन्त्र रुपं छुं चिन्तन मनन् हे मयासे छक्वलं सुयातं विश्वास याये मते। चाहे जिं हे धयागु खँ छाय् मजुइमा, अज्याःगु खँय् बांलाक बिचाः यानाः स्वयेमाः ।

१) थ्व खँ गुबलें मन्यनागु खः।
२) थ्व खँ परम्परागत खः।
३) थ्व खँ न्हापांनिसें थथे हे धयातःगु खः।
४) थ्व खँ जिमिगु धर्मग्रन्थ नाप मिले जू।
५) थ्व खँ तर्कानुकूल नं खः।
६) थ्व खँ न्यायानुकूल नं खः।
७) थ्व मनू तसकं बांलाःम्ह नं खः।
८) थुकिया आकार-प्रकार नं मिले जू।
९) थ्व खँ जिमिगु विचार नाप मिले जू।
१०) थुम्ह उपदेशक जिमि पुज्यम्ह खः।

थुज्वःकथं झिगू प्रकारया खँ जूसां नं बिना स्वतन्त्र चिन्तन मनन् वा बिचाः हे मयासे सुयागंु खँय् छक्वलं विश्वास याये मजिउ। गथे कि छम्ह लुँकःमिं लुँयात परीक्षण याना स्वइ, भिंगु खः वा मखु धकाः छुटे याइ अथे हे झीसं नं न्ह्यागु ज्या खँयात नं उकथं हे स्वतन्त्र रुपं चिन्तन मनन् व बिचाः यानाः जक सत्य-तथ्य थुइकाः विश्वास यायेमाः।'
थथे धकाः बुद्धं कालामतय्त धयाबिज्यात। उकिं बौद्ध साहित्यय् स्वतन्त्र चिन्तनया खँ बांलाक हे क्यनातःगु दु ।

More Stories Like this