मण्टेसरी शिक्षा विधि

सम्झना महर्जन

वय्कलं प्रशिक्षण, ज्ञानेन्द्रीय शिक्षा, भाषा व अंक सम्बन्धि शिक्षा, स्वतन्त्रता, स्वशिक्षण, मांसपेशी प्रशिक्षणयात कःघानाः मण्टेसरी शिक्षण विधि प्रतिपादन यानादिल।
विशेष यानाः माघ, फागुन महिनाय् अप्वः स्कूलया भर्नासम्बन्धि विज्ञापन थीथी संचार माध्यमं प्रकाशित जुयाच्वनी। उकी मण्टेसरी शिक्षण विधिं ब्वंकेगु धकाः नं प्रचार यानातःगु दइ। थ्व मण्टेसरी शिक्षण गुज्वःगु विधि खः धकाः सामान्य चर्चा याये:

Dr. madam maria montessori सन् १८७० स इटाली जन्म जूम्ह न्हापांम्ह मिसाम्ह डाक्टर खः। वय्कः संसारय् प्रसिद्ध बाल शिक्षा शास्त्रीया रुपय् नं चर्चितम्ह खः। सन् १९००-१९७७ तक वय्कलं मानवशास्त्र विषयय् प्राध्यापिका जुयाः ज्या यानादिल। वय्कः मानसिक रोग सम्बन्धी चिकित्सालयया प्रमुख जुयाः ज्या यानादीबलय् मानसिक रोगं पीडित मस्तनाप तप्यंक स्वापू व उपचारया अवसर चूलात। थ्वहे झ्वलय् मस्तय्गु मानसिक दुर्बलताया मुख्य कारण इन्द्रीयतय्गु (sense organs) दुर्बलता खः धकाः वय्कलं पत्ता लगे यानादिल। मचाबलय् sense organs यात उचित तालिम बियाः आवश्यक अभ्यास याःसा मानसिक दुर्बलता ह्रास जुइ, अले मस्तय्गु वृद्धि व विकासय् ग्वाहालि जुइ धकाः नं वय्कलं सीकादिल। थ्वहे झ्वलय् वय्कलं sense organs या प्रशिक्षण, ज्ञानेन्द्रीय शिक्षा, भाषा व अंक सम्बन्धि शिक्षा, स्वतन्त्रता, स्वशिक्षण, मांसपेशी प्रशिक्षणयात कःघानाः मण्टेसरी शिक्षण विधि (Montessori teaching method) प्रतिपादन यानादिल ।

सन् १९०७ य् मेरिया मण्टेसरीं children's house धइगु स्कूलय् ३�७ दँया मचातय्त "इन्द्रीय तालिम प्रक्रिया" a process of sense training शुरु यानादिल। थः हे वैज्ञानिक जुयाः बाल विकासया गहन अध्ययन यानाः थम्हं प्रतिपादन यानागु पद्धति "इन्द्रीय प्रशिक्षण प्रक्रिया" Sense training न्हापांखुसि children's house स्कूलय् प्रयोग यानादिल। इटाली सरकारं सन् १९२२ य् वय्कःयात शिशु विद्यालयया इन्स्पेक्टर पदय् नियुक्त यात। वय्कलं युरोपया मेमेपिं शिक्षकतय्त नं थःगु न्हूगु शिक्षण विधि सम्बन्धी तालिम बियादिल। उगु इलय् इटाली फासिष्ट सरकार मुसोलिनीं मस्तय्त नं युद्धय् सहभागी यायेगु कथंया शिक्षा बीगु निर्णय यात गुगु कि मण्टेसरीयात यः मताल। उकिं वय्कः इटाली त्वःताः हलैण्डय् झाल। अन थःगु हे 'इन्द्रीय तालिम प्रक्रिया' लागू यानाः स्कूल संचालन यानादिल। सन् १९३९ य् मण्टेसरी भारत वयाः मद्रासय् नं थःगु मण्टेसरी शिक्षण पद्धतिया प्रचार व तालिम न्ह्याकादिल। सन् १९५२ य् वय्कःया हलैण्ड लिहां झाल। सन् १९५२ य् वय्कःया मृत्यु नं जुल ।

Montessori teaching method या आधारभूत सिद्धात थथे दु:-
१) व्यक्तित्व विकासया सिद्धान्त (the Principal of individual development )
२) स्वतन्त्रताया सिद्धान्त (the principal of freedom)
३) स्वशिक्षाया सिद्धान्त (the principal of sense organ)
४) इन्द्रीयतय्गु प्रशिक्षणया सिद्धान्त (the principal of sense organ)
५) मांसपेशीय प्रशिक्षण (muscular and motor training)
६) शिक्षकया रुपय् निर्देशिका सिद्धान्त (principal of teachers as the directers)

मण्टेसरी शिक्षण पद्धतियात स्वंगू भागय् विभाजन यानातःगु दु:
१) क्रियात्मक शिक्षा (motor education)
२) इन्द्रीय सम्बन्धी शिक्षा (sensory education)
३) भाषा व अंक सम्बन्धी शिक्षा (language and numeracy education)

ल क्रियात्मक शिक्षा (motor education)
मस्तय्गु मांसपेशी संचालनया निंतिं याकेगु क्रियाकलापत थ्व शिक्षा विधिइ दुथ्याका तःगु दु। तप्यंक न्यासि वनेत खिपः बँय् लायाः खिपतय् बुलुहुँ न्यासि वनेगु, थःगु वस्तु गथे यानाः छ्यलेगु, चम्चा, काँता, बाउल (boul) गथे यानाः ज्वनाः नयेगु, थम्हं थःगु लं फीगु व त्वःतेगु, लाकांया पुतु चीगु, थम्हं ल्हाः तुति सिलेगु वा च्वलेगु, लाकामय् पालिस तयेगु, क्यबया स्वांमाय् लः बीगु व थीथी शारीरिक अभ्यास थ्व शिक्षण विधि दुथ्याकातःगु दु। थ्व शिक्षण विधिया मुख्य उद्देश्य धइगु मस्तय्त आत्मनिर्भर, आत्मविश्वास व स्वतन्त्रताया अनुभूति बीगु खः।

इन्द्रीय सम्बन्धी शिक्षा (sensory education)
मण्टेसरीं मस्तय्गु इन्द्रीयतय्त आवश्यक अभ्यास याकेत थम्हं थीथी सामाग्रीत दयेकाः व संकलन याना बिल। मस्तय्त आकार, स्वरुप, तौल, स्पर्श, रंग, सुनाई, आकृतिसम्बन्धी ज्ञान व अनुभव विकास यायेत थीथी वस्तुत छ्यला तःगु दु। खाख्सी तयाः छ्याकःगु सतह, सनमाइक बोर्ड तयाः चुलुगु सतहया भेद (फरक), थीथी उचाइ व ब्यासया सिँयागु बेलनाकार श्रेणी,pink cubes, brown prisms, wooden beads या आविष्कार मण्टेसरी थम्हं हे याःगु दु। इन्द्रीय प्रशिक्षण विधिइ मूर्त प्रशिक्षणं शुरु यानाः अमूर्त प्रशिक्षण, अथे हे सामान्य प्रशिक्षणं असामान्य प्रशिक्षण याये माःगु खँ मण्टेसरी विधिइ धयातःगु दु ।

इन्द्रीय प्रशिक्षण विधिइ थुज्वःगु इन्द्रीयत दुथ्याकातःगु दइ:-
१) स्वादेन्द्रीय (sense of teste)
२) धाणेन्द्रीय (sense of smell)
३) स्पशेन्द्रीय (sense of touch)
४) चक्षुइन्द्रीय (sense of vision) आदि।
थुकी स्वादेन्द्रीय प्रशिक्षण (चाकु, पालु, चिसवाः वःगु, पाउँगु आदि) थीथी सवाः थुइकेत प्रयोग याये फइ ।

- धाणेन्द्रीय प्रशिक्षण नस्वाः वःगु स्वां अथवा वासनादार वस्तुत नतुंकाः लिपा मिखाय् रुमालं चिनाः वस्तु नतुंकाः वस्तु म्हसीकेगु अभ्यास याइ।
- स्पशेन्द्रीय प्रशिक्षणय् थीथी वस्तुत थीकाः क्वाःगु, ख्वाउँगु अनुभव याके फइ। अथे हे लुमुलुमु धाःगु लखय् ल्हाः थुंकाः तापया अनुभव याके फइ। चुलुगु व छ्याकःगु सतहया अनुभव बीगु थीथी भ्वंया प्रयोग याये फइ।
- चक्षुइन्द्रीयया प्रशिक्षणय् थीथी रंगया वस्तु, आकार व तौलय् अन्तर सीकेत छता हे वस्तुया थीथी साइज, तःधं-चीधं सीकेत सिन्हःपतात प्रयोग याना तःगु दु।
भाषा व अंक सम्बन्धी शिक्षा (language and numeracy education)
'भाषा शिक्षा' च्वयेगु कलानाप स्वापू दु। च्वयेगु शुरु जुइधुंकाः च्वःगु आखः आवाज पिकयाः ब्वनेगु शुरु जुइ। थुकथं लेखाइ शिक्षा (teaching of writing) पढाइ (reading) स्वयाः न्हापा जुइमाः ।

मस्तय्त ब्वंकेबलय् ब्वंकेगु वस्तुया नां व चित्र च्वयातःगु कार्ड मस्तय्त ल्हातय् ज्वंकाः क्यनेगु, वस्तुया नां आवाज ताये दयेक उच्चारण याकेगु, ल्याः ख्याकेगु अले कुतः यायां शुद्ध जुइक ब्वंकेगु जुइ ।

ह्याउँगु व वँचुगु रंग छ्यलाः ताःहाकःगु कथियात झिगू भागय् विभाजन यानाः अंकया उच्चारण व अंक स्यनेत नं थीथी यन्त्रत प्रयोग जुइ ।

थौंकन्हय् यक्व-यक्व स्कूलय् मण्टेसरी शिक्षण विधि प्रयोग यानाच्वंगु कारणं मण्टेसरी शिक्षण सामाग्रीया उत्पादन व व्यापार नं यक्व थहां वयाच्वंगु दु। न्ह्याम्ह मां-अबु नं थः मस्तय्त मण्टेसरी स्कूलय् छ्वयेत लालायित जुइ। मस्तय्गु प्रारम्भिक बाल विकास चरण ३-५ दँ तक खः। मानव विकास व वृद्धिया थीथी चरणमध्ये थ्व चरण मस्तय्गु लालनपालन व सयेके-सीकेगु लकसया लिच्वः जीवनया मेमेगु वृद्धि विकासया चरणय् नं लानाच्वनी। व्यक्तित्व विकास, अनुशासन, कर्तव्यबोध, ग्रहण क्षमता, बौद्धिक व शारीरिक विकासय् नं थ्व चरणया लकसया यक्व महत्वपूर्ण भूमिका दइ। अथे जुयाः मण्टेसरी शिक्षण विधिं ब्वंकेगु स्कूलय् आपालं आपाः मां-अबुपिनिगु आकर्षण जुइगु स्वाभाविक हे खः ।

More Stories Like this