भाषिक मृत्यु व नेपालभाषा

डा. तुयुबहादुर महर्जन

१. परिचय:
गुगुं छगू भाषिक पुचलं ल्हानाच्वंगु भाषा गुगुं कारणं ल्हायेगु मयात वा ल्हाइपिं मंत धाःसा उगु भाषायात सीगु मानय् याइ। थुज्वःगु अवस्था धइगु ल्हाइपिं मनूत नं मदु, भाषा नं मदयेफु। गनं धाःसा ल्हाइपिं मनूत दु तर भाषा सुनां मल्हात धाःसां उगुयात भाषिक मृत्यु हे धाइ। उकिं भाषा ल्यंका तयेत भाषा नं माः, उगु भाषा ल्हाइपिं मनूत नं माः। गथे संस्कृत भाषा दु, तर संस्कृत भाषी मदु। थ्व स्थिति नेपालभाषाय् नं वयेफु। न्ह्याग्गु थजु, ल्हाइपिं दयाः नं उगु भाषा छ्यलाबुलाय् मवल धाःसा उकियात भाषिक मृत्यु धाइ। भाषिक मृत्यु छता देय्या तःधंगु सम्पदा नष्ट जुइगु खः। थुज्वःगु घटना छुं अजूचायापुगु घटना वा आकस्मिक घटना वा अस्वाभाविक घटना मखु। संसारं थुज्वःगु घटना फये मालाच्वंगु दु। छुं छगू भाषाया लिक्क च्वनाः प्रतिस्पर्धा यानाच्वंगु भाषाया निंतिं उगु प्रतिस्पर्धी भाषा मृत्यु जूगु लसताया विषय जुइफु तर छुं छगू भाषा जन्म जुइत यक्व वर्ष पी माली। व नं छगू देय्या सम्पदा खः। उगु सम्पदा मदइगु वा मदइगुली लसता प्वंके धइगु तसकं दुःखया खँ खः। मेमेगु देय्या भाषिक मृत्यु ग्वःगू वा गुलि जुल धइगु खँ त्वःताः नेपाःया सन्दर्भय् स्वयेबलय् भाषिक मृत्युया दशा तसकं बांमलाः। वि.सं. २०५८ सालया जनगणना अनुसार नेपालय् ल्हानाच्वंगु भाषाया ल्याः ९३ गू क्यना तःगु दु, तर भाषा ल्हाइपिं मनूत सछिम्ह हे मदुगु भाषा १७ गू दु। उकी नं झिम्ह/झिम्ह हे मदुगु भाषा च्यागू दु। जोङखा व कुकी भाषाय् ९/९ म्ह, छिन्ताङ व मिजो भाषाय् ८/८ म्ह, नागामी भाषाय् ६ म्ह, ल्होमी भाषाय् ४ म्ह अले आसामी व सधानी भाषाय् ३/३ म्ह दु। थ्व तथ्याङ्कं नेपालीतय् व भाषा ख्यलय् ज्या याइपिं मनूतय् तःधंगु हाथ्याया विषय जुयाच्वंगु दु ।

२. भाषिक मृत्युया कारण:
भाषिक मृत्यु थीथी कारणं जुइफु। थुकिया कारण दुवाला स्वयेबलय् मूलत निता कारण खंकेफु -
(क) बाह्य कारण
(ख) आन्तरिक कारण
२.१ बाह्य कारण:
(अ) प्राकृतिक प्रकोप - तसकं भ्वखाय् ब्वयाः, खुसिबाः वयाः, समुन्द्रया छाल, चलः, महामारी ल्वय् इत्यादि विभिन्न प्राकृतिक प्रकोपं गां-गां, शहर-शहरया मनूत छम्ह हे मदयेक सीफु। थथे जुल धाःसा नं मनूया नापं भाषा नं मृत्यु जुइफु। थुगु अवस्थाय् भाषा व वक्ता नितां मृत्यु जुइफु ।

(आ) युद्ध वा दमन - गुगुं देशय् निगू जाति वा निगू भाषिक पुचः अथवा निगू देय्या दथुइ युद्ध जुइफु। युद्धया लिच्वः थथे जुइ धकाः धाये फइ मखु। त्याःपिंसं बूपिनिपाखे सुं सुं मदयेक स्यानावन धाःसा उकिया लिच्वः कथं इमिसं ल्हाइगु भाषा नं मृत्यु जुइफु। अथे हे गुगुं देशया शासक प्रशासकत थुलि निर्दयी, एकतर्फी, दमनकारी जुइयः लिच्वः कथं वया वा इमि मयःगु भाषाया मृत्यु जुइयः। नेपाःया सन्दर्भय् खँ ल्हायेबलय् राणा शासकतय् नेपालभाषा थुलि मयः गुकिया लिच्वःकथं इमिसं नेपालभाषायात सुचुक हे हुया छ्वयेत कुतः यात। इमिसं नेवाःतय्त नेवाः भासं पौ च्वये मदु, टेलिफोनय् नेवाःभासं खँ तक नं ल्हाये मदु यात। यदि उबलय् नेवाःत चायेकं वा मचायेकं सचेत मजूगु जूसा नेवाःभाय् उबलय् हे मृत्यु जुल जुइ ।

(इ) मिलय् जुयाः च्वने मफइगु - राजनैतिक कारणं वा आर्थिक कारणं वा थीथी कारणं मनूतसें बाय् हिली। थः च्वनाच्वनागु थाय् त्वःताः मेगु थासय् वा गामय् वा मेगु देशय् वनी। अथे न्हूगु थासय् वनीबलय् इमित तुरन्त वइगु समस्या धइगु भाषा खः। थःपिं वनागु संख्या गुलि दु? याकः जक वनागु लाकि छगू तःधंगु समूह हे वनागु? थः थः ला थःगु हे भाषं खँल्हाये फइ, तर थःपिं वनागु न्हूगु थाय्या मनूतनाप छु भासं खँ ल्हाये धइगु समस्या जुइ। अन सुयागु बहुमत दु धइगु खँ जुइ। अले उगु बहुमतय् लाःपिं मनूत गज्याःपिं धइगु खँ जुइ। इपिं थःगु भाय् ल्हायेगु त्वःते हे मखु धाइपिं जूसा न्हू वंपिं मनूतसें थः क्वमिलु जुयाः न्हूगु थाय्या भाय् हे ल्हायेमाली। उकिं यानाः बूगु मानसिकता जूपिनि भाषा तनावनी। धाये कि छु कारणं खः वा गुगु कारणं खः व थःगु थासय् हे दु, तर नेवाःत भारतया सिक्किमय् नं दु, तर नेवाः भाय् मसः। इमिगु निंतिं नेपालभाषा धइगु मृत भाषा खः। आः हानं सचेत जुयाः ल्हाये सयेकल व पुनर्जागरणया खँ जुल, तर छगू इलय् इमिसं नेवाः भाय् ल्हायेगु त्वःतल। इमिगु निंतिं नेपालभाषा मृत भाषा खः। सायद न्हापां वंबलय् इमिसं नेपालभाषा हे ल्हात जुइ तर अनया परिवेशय् नेपालभाषा सह याना च्वनेमफुत जुइ। उकिं इमिसं थःगु भाषा धकाः सियाः नं त्वःतल जुइ। थुगु कारणं नं भाषाया मृत्यु जुइयः ।

(ई) बिहाया धाँचा - मनूतय् बिहा याइबलय् बिजातया बिहा धाये थें बिभाषाया बिहा नं जू। भाःतम्ह छगू भाषा ल्हाइम्ह जूसा मिसाम्ह मेगु भाषा ल्हाइम्ह जुइफु। थज्वःगु बिहा जुल धाःसा इमि निम्हेसिया दथुइ छगू भाषा मृत्यु जुइफु। भाःतम्ह बल्लाःसा भाःतम्हं गुगु भाय् ल्हाःगु खः कलाःम्हेसित नं उगु हे भाय् ल्हाकी, अथे हे कलाःम्हं नं। थ्व सन्दर्भ नेवाःतय् दथुइ नं लागू जू। सुं खय् वा बर्मूनं नेवाः मिसा बिहा याःसा व छेँय् नेवाः मिसां नेवाःभाय् ल्हायेगु त्वःताः खय्भाय् हे ल्हाइ। अथे हे सुं नेवाः मिजनं सुं खय्नी बिहा यात धाःसा व नेवाः मिजनं नं खय्भाय् हे ल्हाइ। थुकिया अर्थ थन नेवाः नं थः छपलाः क्वमिलु जुयाः थःगु भाषा त्वःतूगु दु। थुकिं यानाः नं भाषा मृत्यु जुइगु लँय् लानाच्वंगु खः ।

२.२ आन्तरिक कारण
(अ) भाषिक कर्तव्य - छुं छगू भाषाया मनूतय्के थःगु भाषाप्रति ज्ञान व कर्तव्य मंत धाःसां नं भाषा मृत्यु जुइयः। थ्व जिगु भाषा, थ्व भाषा म्वाका तयेगु जिगु कर्तव्य खः। थुकियात जिं युगौं युग तक म्वाका तयेमाः धइगु खँय् विचलन वल धाःसां नं भाषा मृत्यु जुइफु। थौं नेपाःया आपालं भाषाभाषीतय्के थुकिया हे समस्या वयाच्वंगु दु। नेवाःतय्सं नेवाःभाय् ल्हायेगु त्वःतेधुंकल, अथे हे मेमेगु भाषाभाषीतसें नं ।

(आ) मेगु भाषाप्रति मोह - आपालं मनूतय्के थःगु भाषा, धर्म, संस्कृति, जातिया महत्व त्वःतु त्वःतुं विदेशी भाषा, धर्म, संस्कृतिप्रति मोहित जुजुं वनाच्वंगु दु। थ्व नं छगू भाषिक मृत्युया कारण खः। थःगु भाषा ल्हायेगु त्वःताः विदेशी भाषा ल्हायेगु, थःगु संस्कृति त्वःताः मेगु संस्कृति नालाच्वंगु दु। नेपालय् स्वयेबलय् मेमेगु भाषा स्वयाः नेपाली भाषाया स्थिति बांलाः। कारण, उगु भाषायात राज्यस्तया संरक्षण दु, तर वास्तविक धरातलय् स्वयेबलय् इमिगु भाषाय् नं संक्रमण वयाच्वंगु दु। नेवाःतय् मांबौपिंसं थः मचातय्त खय्भाय् स्यनाच्वन। थथे स्यनेगु ज्या मेपिंसं सिबें शिक्षितवर्गं आपाः यानाच्वंगु दु। थुकिं यानाः नेपालभाषा नं मृत्युया लँपुइ लानाच्वंगु खः। अथे हे खय्तय् नं खय्भाय् त्वःताः अंग्रेजी भाषाप्रति अतिकं आकर्षित जुयाच्वंगु दु। थ्व ज्यां नेपाली भाषा नं मृत्युया लँपुइ हे खः। मनूतसें थःगु भाय् त्वःते हे मजिउ, विदेशी भाषा ल्हाये हे मजिउ धइगु मखु। सलंसः द्वःलंद्वः दँया कुतलं न्हूगु छगू भाषा निर्माण जुइ, तर वया हे सन्ततिं विदेशी भाषाप्रतिया मोहं थःगु भाषा मृत्युया लँपुइ लाइ ।

(इ) भाषाया ल्वःगु अवसर मदइगु - मनूतसें न्ह्याक्व थःगु भाषा, धर्म, संस्कृति त्वःते मजिउ धाःसां थःगु भाषा, धर्म, संस्कृतियात ल्वःगु अवसर मंत धाःसा वा सरकारं उगु भाषा, धर्म, संस्कृतिया संरक्षण यायेगु ज्या मयात धाःसा वा सरकारया नियत मभिन धाःसा भाषाया मृत्यु जुइ। थःम्हसें नालाच्वनागु भाषा ल्हानाया अथवा च्वये-ब्वने याना थें उकी छुं अवसर दयेमाः। उकी सरकारं अवसर चूलाका बीमाः। नेपालभाषा नेपाःया मौलिक भाषा खः। थुकियात ब्वलंकेगु ज्या नेवाःतय्गु खः, नेपाःया विकासय् सरकारया वास्ता मदुगु ला ख हे खः। मेखे थुकियात न्हंका छ्वयेगु हे कुतः यानाच्वंगु दु, तर भारतया सिक्किम राज्यय् नेपालभाषाया तःधंगु अवसर दु। अनया नेवाःतसें नेपालभाषायात विकास यायेमाः धइगु भावना विकास जुजुं वयाच्वंगु दु। मेखे सरकारं थुकिया विकासया निंतिं माःगु अवसर चूलाका बिउगु दु। स्कूल-स्कूलय् नेपालभाषा विषय ब्वंकेया निंतिं दरबन्दीया व्यवस्था याना बिउगु दुसा सरकारं नेपालभाषायात नं सरकारी मान्यता बियातःगु दु।

३. भाषा मृत्यु जुइगु धाँचा:
मुलतः भाषा मृत्यु जुइगु निगू धाँचा दु - आकस्मिक मृत्यु व छसिकथं मृत्यु। च्वय् न्ह्यथनातः थें प्राकृतिक प्रकोप, महामारी इत्यादि कारणं छक्वलं सुचुक्क हे सीयः, सीफु। मेगु धाँचा खः, छसिकथं मृत्युया लँपुइ लाइगु। छसिकथं मृत्यया लँपुइ लाइगु धइगु नं अतिकं ग्यानापुगु मन्दविष (slow poision) खः। च्वय् न्ह्यथनातः थें विभाषीनाप बिहा यानाः थःम्हसें थःगु भाषा त्वःतेगु, शिक्षाय् पाठ्यक्रमं लिकाइगु, विदेशी भाषा व संस्कृतिया बुलुहुँ अतिक्रमण जुइगु, लिक्क च्वंगु बल्लाःगु भाषां क्वत्यलाहइगु, थःगु हे भाषाभाषीतसें त्वःतीगु इत्यादि थुकिया मृत्यु जुइगु धाँचा खः ।

४. मृत्युया लक्षण:
च्वय् न्ह्यथनातः थें आकस्मिक भाषिक मृत्यु जुइगु उलि यक्व सम्भव मजू। थुज्वःगु घटना तसकं कम जक जुइ, तर छसिकथं वा बुलुहुँ जुइगु मृत्यु आपालं जुयाच्वनेयः। थुकी बिस्तारं थः हे भाषाभाषीतसें ल्हायेगु त्वःती। थथे जुइवं मेगु भाषाभाषीतसें ला छु थःगु हे भाषाभाषीतसें ल्हाःगु भाषा हे मथुया वनी। खँग्वः मगाना वनी, उकिया थासय् मेगु यक्व चलनचल्ती वःगु भाषाया खँग्वःत दुथ्याइ। बछि-बछिंमेगु भाषाया खँग्वः छ्यलाः खँ ल्हायेगुली थःतः गौरव व सभ्य तायेकी। दुगु शब्द नं न्ह्याःथें छ्यली, गथे 'सफू छगू' यात 'किताब छपाः', 'छसिगु जा' यात 'ताजागु जा' धाइ। थौं थुज्वःगु लक्षण नेपालभाषाय् यक्व खने दया वःगु दु। उपत्यका त्वःताः पिने यक्व थासय् ङिङि, पाजु, अजि धायेगु बाहेक मेगु शब्दभण्डार मदयेधुंकल। थुकथं शब्द भण्डार कम जुजुं वनी। न्हून्हूगु शब्द दयेकाः भाषा तःमि यायेगु ज्या दी। यक्व अशुद्ध जुइक वा व्याकरणिक व्यवस्था स्यनी। मनूया बहुवचन मनूतया थासय् 'मनूपिं' व 'मनूतपिं' धायेगु याइ। थुकथं शब्दया अर्थ मथुयावनी। ध्वनिइ यक्व हिउपाः वइ। थःगु भाषाया ध्वनि व्यवस्था त्वःती। वाक्यगठन न्ह्याःथें याइ। नेपालभाषाय् स्वयेबलय् शब्द भण्डार न्ह्याक्व तःमि धाःसां भाववाचक शब्द तसकं म्हो जक दु। व्याकरण, भाषाविज्ञान, चिकित्साशास्त्र, अर्थशास्त्र, राजनीतिशास्त्र इत्यादि ब्वनेबलय् उगु विषयया शब्द नेपालभाषाय् मदु, दुगु नं तसकं म्हो जक दु। थ्व नं नेपालभाषा बुलुहुँ मृत्युया लँपुइ लानाच्वंगुया लक्षण खः ।

(पलेस्वां दँ पौ ने.सं. ११३१ पाखें साभार)

More Stories Like this