ज्यापु दिवसया सन्दर्भय्

विपेन्द्र महर्जन, नाय: ज्यापु महागुथि

झिदँया सशस्त्र जनविद्रोह व झिंगुन्हुया जनआन्दोलन २४० दँनिसेंया एकतन्त्रीय सामन्ती शाहवंशया शासन अन्त जुसें धर्म निरपेक्ष नेपाः घोषणया नापनापं संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रमय न्हूगु नेपाः निर्माणया लुखा चाःगु दु । जनताया लागि जनतां संविधान दयेकेगुया लागि संविधानसभाया चुनावया लहरया क्रमय् वि.सं. २०६४ चैत्र ४ गतेया नेपाल राजपत्र भाग ५ य् नेवाःतय्सं सामा दुकायेगु लसताय् हनावयाच्वंगु थिंला पुन्ही अर्थात् मंसिर पुन्हियात किरात पर्व उधौलि पुजा नेवाःतय् यःमरि पुन्हि व अन्य जाति धान्य पुन्हि धकाः मानय् यानातःगु पुन्हीया उपलक्ष्यय् वि.सं. २०६५ ज्यापु दिवस घोषणा यासें मंसिर २७ गते सार्वजनिक बिदा ब्यूगु दु ।

थ्व घोषणायात नेपाःया आदिवासीयात्सं सम्मान भाःप्यूगु दु । नेपालमण्डलया नेवाः त तसकं हे हर्षित जुगु दु । तर गुम्हगुम्हं नेवाःत थ्व घोषणा न्यनाः शंका उपशंका कया वःपिं नं खना । थथे शंका उपशंका जुइगु नं स्वभाविक हे खः । छाय्धाःसा सलंसः दँनिसें नेपाःया सामन्ती शासकतय्सं मंकाः संस्कार दुपिं नेवाः तयत् ज्याया कर्म नाम हे जातिया नां बियाः अलग अलग थजात क्वजातया संस्कार लाड्य याना थःथवय् ल्वाकाः हक अधिकारं वंचित याना अःपुक शासन यानावःगु इतिहास दु । उकिं नेवाः दिवस मधासे ज्यापु दिवस घोषणा जूगु धैगु न्हापा थें हे नेवाः तयत् हानं थःथः ल्वाकेगु व थमिपाखें अनेक कथंया फाइदा कायेगु छगू चालबाजी ला मखु ला धैगु न्ह्यसः नं न्यनेदु । थौं संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रमय व्यवस्था व जातीय तथा क्षेत्रीय स्वशासनया खँ वयाच्वंगु इलय् नेवाःतय्स हानं पुलांगु संस्कारय् कुनातय्गु न्हूगु चालबाजि ला मखुला धैगु न्ह्यसः नं वयाच्वंगु दु ।

थौं नेवाःतय्गु इतिहास व नेवाः समाजया वास्तविकताप्रति विचाः यायेमाःगु अवस्था वःगु दु । उकिं थज्यागु शंका उपशंका याना च्वने माःगु अवस्था मदयेके माःगु दु । थ्वबारे विचाः यासें नेवाः नेवाः समाजया इतिहासया सही सही पाना पुइकाः स्वयेनु । थुकिं सत्यः तथ्य लुइका नेवाः ज्यापु धयाः नं नेपाःमि जुया न्हयःने वने फैगु अवस्था दयेका छ्वये नु ।

नेवाः धाःपिं व ज्यांपु धाःपिं सु खः थ्वबारे सीके माःगु दु । संसार भुगोलया नक्सा अनुसार एशिया महादेशया मध्य हिम श्रृंखलाया हिमवत क्षेत्रया मध्यभूभागया न्यागः पर्वत (धिलाच्व जामाच्व सिफुच्व साङ्गाच्व वा फूच्व) व थ्वया जःखःया उपत्यकाय् आदिकालनिसें बसोबास याना वःपिं मंगोलवंशया किराततय्त नेवार धया वःगु खः । न्हापा न्हापा थमित ङापार धाइगु ङापार धाधां ङवार जूवंगु अनंलिपा नेवार धयावःगु इतिहासकारतय्पाखें धयातःगु खँ दु । थुपिं न्याद्वः खुद्व दँ न्हयःनिसें थनया प्रकृतिनापं भ्यलय् पुनाः थनया भूमि कृषि भूमि हिइका मानव सभ्यताया इतिहास न्हयाकावः पिं धैगु नं वर्णन दु ।

थ्व हिमवत क्षेत्रया दक्षिण पश्चिम भेगया कपिलवस्तु गणराज्यय् जन्म जुयादीम्ह सिद्धार्थ गौतमं प्रतिपादित बुद्ध दर्शन व शिक्षाया उपदेशं ङापारया नेवार समाजं २५०० दँ न्हयःनिसें अनुसरण यासे शान्ति समानता संवृद्धि व संघीय एकताया लागि संघर्षशील जुयाः छगू लिपा मेगु विधात पत्ता लगय् यासे वहे कथं न्हयानाः जःखःया गणराज्यतय् नाप नं समानताया लिधंसाय् न्हयःने वयाच्वंपिं खः धैगु इतिहास दु । थमी नेवार जातीइ कुल वंश जात जातिप्रति भेदभावया संस्कार मदु समानताया व्यवहार दु ।

किरातकाल लिच्छविकाल व मल्लकालया सुरुया दसकतक नेपाल भूमिया नेवार राज्यया इलय् विकास जूगु बुद्ध दर्शन व शिक्षाया संस्कारत आः नं दनि । तर थौं थुकी विकृतित वयाच्वंगु दु । थनया ऐतिहासिक कीर्तित नेपालय् जक मखु चीन ल्हासा जापान म्यानमार इण्डोनेसिया आदि देसय् लुमंकेबहःगु नेपाःया कीर्तित थुकिया प्रमाण खः । बुद्धकालीन युगय् भिक्षु संघया महत्वपूर्ण योगदान दूगु खँ दु । भिक्षु संघया श्रमण भन्तेपिन्त ज्ञान विज्ञान शीप प्रविधिया स्रोत तथा धम्म व शिलस्वभावया गुरु बन्दना योग्य वन्दे शब्द सम्बोधन यायेगु चलन दु । अथेहे गृहस्थि समूह उपासक उपासिकी समूहयात "भावो" व भारो छ्यलावःगु अभिलेख दु । बुद्ध दर्शन व शिक्षाया लिधंसाय् कृषिजन्य उब्जनीमूलक ज्या वस्तुजन्य उत्पादनमूलक ज्या सेवामूलक ज्या तथा निर्माणमूलक ज्याय संलग्न गृहस्थी नेवाःतयत् भावो शब्द सम्बोधन यायेगु व बनेज्या तथा भारदारी ज्याय् संलग्न गृहस्थि नेवाःतयत् भारो धायेगु उगु युगंनिसेंया प्रचलन खः धैगु अभिलेखया लिधंसाय् धाय्फु । थ्व युगय् झिंच्यागू प्रकारका शीप व झिन्हय्गु अनुसन्धान केन्द्र दुगु खँ नं दु ।

गबलेनिसें सामाजिक आर्थिक वा सांस्कृतिक रुपं जूगु उन्नति व विकासय् सन्तोषया सासः ल्हायेगु चलन नेवाः समाजय् खनेदयावल अबलेनिसें नेवाः त प्रमादिइ लाःवन अप्रमादि जुइ मफया वन । अलसांनिसें नेवाः समाज बुलुहुँ सामन्ति प्रवृत्तिया संस्कारय् भुलय् जुइगु जुया वल । अप्रमादि जुया च्वनेगु बुद्ध शिक्षाप्रति च्यूता मदया वन । धर्मया नामं पुजा पाठ यायेगु भक्तिभाव तयाः देगः मन्दिर निर्माण यायेगु द्यःमूर्ति स्थापना यायेगु जात्रा यायेगु व नये त्वनेगु संस्कारय् तक्यं वन । प्रत्येक नेवाः बस्ति विद्यमान विभिन्न मतया अनगिन्ति देगः मन्दिर चैत्य चीबहाः तथा थीथी धार्मिक स्थल तीर्थस्थलया मेला हना वयाच्वंगु थुकिया प्रमाण खः ।

नेपाल संवत् ५०१-५१६ या इलय् जुजु जयस्थिति मल्लं वर्णानुश्रमवादी पुरेततन्त्रया पण्डिततय्त सःताः थुमिपाखें सल्लाहसुझाव कयाः नेवाः समाजय् सुधारया नारा हयाः भारो समूहया नेवाःतय्त उच्चस्तरया नामं श्रेष्ठ धायेगु नियम हःगु सकसिनं स्यूगु हे खँ खः । भिक्षु संघया वन्देतय्त यथावत हे मान्यता तःगु खँ दु । तर थ्व इलंनिसें नेवाः समाजय् सामन्ति प्रवृत्ति व विभेदवादी संस्कृति मनोवैज्ञानिक तवरं जक मजुसे सामाजिक नियमया रुपय् हा कयावःगु खनेदत । थ्व इलय् भावोया विकल्प ज्यापु ज्यापुया विकल्प नेवार र नेवारया विकल्प भावो भारो धाय्गु सामाजिक चलन यात ल्वमंका छ्वयेगु ज्या जुयाबिल ।

भारो समूहया नेवारया छगू पुचलं मातृ धर्म बुद्धधर्म मत्वःतुसे नालाकाल थुपिन्त उराय् उदास धाय्गु चलन हल । लाय‍्कू व लाय‍्कूनाप सम्बन्ध दुपिं छगू भारो पुचलं मातृधर्म बुद्धया संस्कार नापनापं पुरेतवादी ब्रम्हू धर्म थौंकन्हय् हिन्दु धर्म धाः या संस्कार नं नालाकाल थ्व भारो पुचःतय‍्त जक श्रेष्ठ धायेगु चलन नेवाः समाजय् खने दयावल ।

थुकथं हे भिक्षुत्वं त्वाःताः गृहस्थि जीवन हनेमाःपिं नेवाः तय‍्त वन्दे हे धयावःगु दु । तर थुमि सन्तानतय्त लिपा वया वरे वा बाँडा धायेगु चलन छखे खने दया वलसा मेखे शाक्यभिक्षु धागेगु जुजुं शाक्यवंश धाधां शाक्य जक धाय्गु जुल । थुकथं ब्वलेगु अवस्था क्रमया नेवाः राज्य टुक्रा टुक्रा जुल । मुख्यतया येँ यल व ख्वप शक्ति सम्पन्न राज्य खने दयावल । थुकथं नेवाः राज्य विभाजित जुयाः नेवाः समाजय् क्षेत्रीय रुपं नं विभेदया संस्कार ब्वलनेगु मौका दयावल ।

नेपाल संवत् ७९५ इलय् येँ यल ख्वप देय्या जुजुपिं जानाः नेवाः समाजय् न्हुगु सामान्ती पुरेतवादी तथा विभेदवादी नियम कानून हयाः लाडय् यायेगु ज्या जुयावःगु खनेदत । थ्व इलंनिसें नेवाः समाजया भावे ज्यापु तय् बिचय् नं ज्याया नामं जाति नामाकरणयात जोड बियाः छगू ज्याय् संलग्न परिवारया बिचय् जक बिधि व्यवहा याये दइगु छु ज्या याना वःगु परिवार खः वया सन्तानतय्सं मेगु ज्या याये मदइगु परिवारया सुं सीसा काय् कलाःपिं बर्खी च्वनेमाःगु आदि नियम कानून येँ यल व ख्वपया नेवाः समाजय् लागु यायेगु यात । थ्व नियम विपरित याःपिन्त व याःगु सियाः नं सुचं मब्यूपिन्त जनही मोरु १०० जरिवाना लगे जुइगु नापं थुकिया विरोध येँय् वःसा यल ख्वप जानाः दमन यायेगु अथेहे यल ख्वपय् नं यायेगु स्वम्हं जुजुपिसं सम्झौता यानाः लागु यानाः सामन्ती व्यवस्था बल्लाका वःगु इतिहास नेवाः समाजय् दु ।

सामन्ति प्रथा धैगु बुँ व बुँजयामि नाप प्रत्यक्ष सम्बन्ध दुगु प्रथा धाःसां ज्यू । थ्व प्रथा यानाः कृषिजन्य उब्जनिमूलक बूँजया याना वयाच्विपं सम्पूर्ण परिश्रमि मेहनती व इमान्दार भावो नेवाःत विस्तारविस्तारं सामन्ततय्गु चंगुलय् फसय् जुजुं वन । छुं सयेकेगु सीकेगु अवसरं बञ्चित जुजुं वन । परम्परा धायेगु बाहेक मेगु छुं खँय् नं च्यूताः तय मफया वन । थुकियाना बुँज्यानाप सम्बन्ध भावोतय्त ज्यापु धायेगु अले मेपि भावो तय्त मेमेगुहे नाम नेवाः जुयावःगु खनेदत ।

जब गोरखाया जुजु पृथ्वीनारायण शाह नं नेपाः देय्या नेवाः राज्यत नं थःगु अधिनय् लाकेत सफल जुसांनिसें एकतन्त्रीय सामन्ती शाह तथा राणाशासनकालय् नेवाः समाजय् खनेदुगु सामन्ति संस्कार संस्कृतियात हे बढुवाबिसें निरन्तरताय् जोड बीगु ज्या जुया बिल । थ्वहे इलंनिसें बुँज्या यानाः नं परम्परा बाहेक मेगु छुं याये मखनाच्वंपिं भावोतय्त जक छुं मस्यूपिं ब्वःगु ज्या जक याना वःपिं नेवाःतय्त क्वह्यंकेगु शब्द हे ज्यापु धाय्गु चलन खने दयावल । सामन्ति शासकतय्सं जक मखु शासकया मतियार जुयावःपिं नेवाःतय्सं नं परिश्रमि बुँज्यामि नेवाःतय्त ज्यापु धकाः हेपय् यायेगु क्वह्यंकेगु शब्द छ्यलावःगु सकसिनं अनुभव याःगु दु ।

ज्यापु शब्दया अर्थ ज्या याइपिं ब्वःगु ज्या यायेमाःपिं नेवाः त धैगु अर्थ लगे यानाः छगू इलय् वः गू जूगुलिं ज्यापु बारेया सत्यतथ्य खँ मसिया च्वंगु खः । ज्यापु शब्द नेवाः जातिया पर्यायावाची शब्द खः । पालि तथा संस्कृति शब्दकोषय् "ज्या" या अर्थ धर्ती वा भूमि खः "पु" या अर्थ नेवाः भासं थुवाः खः । थ्व हिसावं स्वयेबलय् ज्यापुया अर्थ अर्थात् भुमिथुवा अर्थात् थौंकन्हय्या भासं धायेगु खःसा ज्यापुत धैपिं नेपाल मण्डलया आदिवासी नेवाःत धाःगु खः । उकिं ज्यापु धैपिं अलग जाति मखु आदिवासी नेवाः त खः । थ्व खँ नेवा दबू प्याखंयात नेवाःतय्सं हे ज्यापु प्याखं धयावःगु खँ ला सकसिन स्यूगु हे खँ खः । थ्व हे भावनायात कयाः थौंया नेपाल सरकारया सम्बन्धित पक्षं किरात पर्व उधौली पूजा न्हूगु वा भकारी पुज्यायेगु यःमरि पुन्हि उपलक्ष्यय् ज्यापु दिवसया घोषणा याःगु हे आदिवासी दिवस रुपय् नालेगु फु । यदि थ्व घोषण नेवाःतय्त हानं विभेदया संस्कारय् हे लाडे यायेगु नियत खःसा थ्व दुर्भाग्य नं जुइफु । थ्वपाखें नेवाःतय्सं विचाः मयासे मगाः ।
थिंला पुन्हि अर्थात मंसिर पुन्हियात किरात पर्व उधौली पुजा, नेवाःतय् यःमरि पुन्हि, अन्य जातितय् धान्य पुन्हि धकाः मानय् यानावःगु ज्यापु दिवस धकाः घोषणाया बारे न् छकः बिचा याये ।

यःमरि पुन्हि उधौली पर्वबारे
नेपाःया ऋतु अनुसार उब्जानी जुइगु अन्न वा, छ्व, बूबः,सि तथा तरकारी नेपाःया सकल आदिवासीतय्सं थःथःगु रुची अनुसार परिवार दयेकाः उपभोग यायेगु पर्व नालेगु संस्कार दु । नेवाः तय्सं थथे ऋतुकथं जुइगु अन्न वा, छ्व,सि उपभोग यायेगु चलन मध्ये वा लयाः पानाः स्वयेकाः सामा दुकयाः न्हूगु वाया जाकिचुं पाखें यःमरि खेंबान्किया मरि देयेकाः न्हूगु वा भकारी वा त्यपय् वापुज्यायेगु थिंला पुन्हिया दिं नालावयाच्वंगु खः । थ्व पुन्हिसं नेवाःतय् यःमरि दयेकेगु चलन जूगुलि थिंला पुन्हियात यःमरि पुन्हि धयावःगु खः । थ्व यःमरि पुन्हियात सामा दुकायेगु पुन्हिया रुपय नं मानय् याः ।

थज्याःगु चलन नेपाःया तराईया आदिवासी नं थ्वहे इलय् न्हूगु वाया सामा दुकयाः यःमरि दयेकाः नयेगु चलन दु । पूर्व तराईया उदयपुर, सिराह, सप्तरीया थारु समाजय् नं थथे थिंला पुन्हि जःखः न्हूगु
वाया सामा दुकाये धुंकाः (त्यप थें जाः गु ) चाया भकारीया वा पुज्याये धुंका नेवाःतय् थें हे यःमरि दयेकाः स्वंगः वा न्यागः आखे तयाः पोटासि थें जाःगु थलय् हायाः भकारी छाया यःमरि नयेगु चलन दु। जि थः म्हं नं उदयपुर त्रीजुया व सप्तरीया थारु समाजय् २०५७ मंसिरपाखे वनाबलय् नये लंगु खः । यःमरियात थारु भास‌ं 'बगिया' धाइसा ल्वंचामरियात 'पित्था/पित्थि' नं धायेगु चलन दु ।

थथेह पश्चिम तराईया थारु समाजय् नं मंसिर पुन्हि जःखः न्हूगु वाया सामा दुकयाः वाया भकारी व भूमियात जाकि ग्वः दुने यःमरि,ल्वंचामरि छायाः पुजा यायेगु चलन दु । थुमि नं पूर्वया थारुतय् यःमरि दयेकी थें दयेकीगु खँ रुपन्देही जिल्ला प्रगति नगर सिक्टहन गा वि सया प्राध्यापक पल्टनप्रसाद चौधरी थारु धयादीगु दु । तर थनया थारुतय्सं यःमरियात बगिया मभासे धिकुरी धायेगु व ल्वंचामरियात पित्थो धायेगु चलन दुगु खँ नं पल्टनप्रसाद चौधरी हे कनादिल । नेपाः आदिवासी नेवाः व थारु धइपिं छगू हे संस्कार संस्कृतिं प्रभावित जूपिं धइगु खँ न्ह्यथंसें नेवाःतय् घःसू गुभाजुं यायेमाः थें थारु समाजय् न घःसू थारु पुरोहिततय्पाखें यायेमाःगु चलन न्ह्यथना दी ।

थथे वाया सामा दुकयाः पर्व हनेगु चलन पश्चिमया मगर समाजय् नं दु । तर थज्याःगु पर्वयात सायद धान्य पुन्हि (वा सामाया पुन्हि) धकाः मगर समाजय् नं हनेगु चलन दु । यःमरि दयेकेगु चलन मगर समाजय् मदु तर न्हूगु माय् चुं यानाः न्हायाः दथुइ ह्वःतयाः छुइगु चलन दुगु खँ पश्चिम भूरिगाउँया समाजसेवी मनु थापा मगरं दु ।

पुर्वया राई- लिम्बूतय्सं ला किरात उघौली पर्व नामं थिंला पुन्हि मानय् यानावःगु ला सकसिन‌ं स्यूगु हे जुल । थथे, गुरङ, तामाग्ङ, थकाली व तराईया मेमेपिं आदिवासीतय् नं थ्व पर्व हनेगु चलन दयेमाः । थ्वबारे अध्ययन अनुसन्धान यायमाःगु आवश्यकता दनि ।

थौंया नेपाःया सामान्ती भावंजाःगु सामाजिक आर्थिक धार्मिक तथा सांस्कृतिक स्वरुप पुरा हिलेमाःगु दु । संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रय् न्हूगु नेपाः निर्माण यायेगु सु अवसर थौं झी न्ह्यः ने दु । थ्व अवसर पुरा यायेगु खःसा नेपाःया आदिवासीतय‍्गु ला थुकी तःधंगु भूमिका दयेमाः ।

सांस्कृतिक रुपं तथा दिवस हनेगु पुलांगु सोच पूरा त्वःताः न्हूगु नेपाः निर्माणयात ल्वयेक न्हूकथंया संस्कार संस्कृति निर्माण याये सयेके नु । परिमार्जित याये फयेके नु ।
यःमरि पुन्हि ज्यापु दिवस किराँत पर्व उधौलि पूजा धान्य पूर्णिमाया उपलक्ष्यय् नेपाःया सकल आदिवासीया पूर्व सम्बोधनकथं नेपाल सरकारं सार्वजनिक बिदाया घोषणा याःगु खँय् सन्तोष जुइगु धैगु नं पुलांगु आदिवासी सस्कृतिइ रमेय् जुइगु जुइ । उकिं थ्व न्हूगु नेपाः निमार्णया लागि थ्व दिवसयात चेतनामूलक अभियान हे न्ह्याकेगु रुपय् कायेनु । थ्व ज्याय् झी नेवाः नेपाःमि सकल नाप जानाः न्हूगु नेपाः निर्माण व जातिय व वर्गीय मुक्ति ज्याय् नं सक्रिय जुइमाःगु दु ।

ज्यापु शब्द नेपाःया आदिवासीतय‍्त सम्बोधन जुयावःगु ऐतिहासिक शब्द ख । थ्व थिंला पुन्हियात धान्य पुन्हि, यःमरि पुन्हि, उधौलि पर्व लाकाः गुगु ज्यापु दिवस धका नेपाल सरकारं सार्वजनिक बिदाया घोषणायात थ्व घोषणा नेवाःतय‍्सं थुइकाः च्वंथें जातिया नामं मखुसे नेपाःया आदिवासीया राष्टि‌य सामा पर्व (हार्भेष्टिग्ङ फेस्टिभल दे) या रुपय् ज्यापु दिवस घोषणा याःगु ख धका ठहर याये फु ।
(२०६५ चैत्र २७ गते पिदंगु ज्यापु पौं विशेषांक छापे जुगु च्वसु)

More Stories Like this