ज्यापु दिवसया सन्दर्भय्

-विपेन्द्र महर्जन-

झिदँया सशस्त्र जनविद्रोह व झिगुन्हुया जनआन्दोलन २४० दँनिसेंया एकतन्त्रीय सामन्ती शाहवंशया शासन अन्त जुसें धर्म निरपेक्ष नेपाः घोषणाया नापनापं संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रमय न्हूगु नेपाः निर्माणया लुखा चाःगु दु । जनताया लागि जनतां संविधान दयेकेगुया लागि संविधानसभाया चुनावया लहरया क्रमय् वि.सं. २०६४ चैत्र ४ गतेया नेपाल राजपत्र भाग ५ य् नेवाःतय्सं सामा दुकायेगु लसताय् हनावयाच्वंगु थिला पुन्ही अर्थात् मंसिर पुन्हियात किरात पर्व उधौलि पुजा नेवाःतय् यःमरि पुन्हि व अन्य जाति धान्य पुन्हि धकाः मानय् यानातःगु पुन्हीया उपलक्ष्यय् वि.सं. २०६५ ज्यापु दिवस घोषणा यासें मंसिर २७ गते सार्वजनिक विदा व्यूगु दु । थ्व घोषणायात नेपाःया आदिवासीतय्सं सम्मान भाःप्यूगु दु । नेपालमण्डलया नेवाःत तसकं हे हर्षित जूगु दु । तर गुम्हगुम्हं नेवाःत थ्व घोषणा न्यनाः शंका उपशंका कया वःपि नं खना: । थथे शंका उपशंका जुइगु नं स्वभाविक हे खः । छाय्धाःसा सलंसः दँनिसें नेपाःया सामन्ती शासकतय्सं मंकाः संस्कार दुपि नेवाःतय्त ज्याया कर्म नामं हे जातिया नां बियाः अलग अलग थजातक्वजातया संस्कार लाड्य याना थःथवय् ल्वाकाः हक अधिकारं बंचित याना अःपुक शासन यानावःगु इतिहास दु । उकि नेवाः दिवस मधासे ज्यापु दिवस घोषणा जूगु धैगु न्हापा थें हे नेवाःतय्त हानं थःथः ल्वाकेगु व थमिपाखें अनेक कथंया फाइदा कायेगु छगू चालबाजी ला मखु ला धैगु न्ह्यसः नं न्यनेदु । थौं संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रमय व्यवस्था व जातीय तथा क्षेत्रीय स्वशासनया खँ वयाच्वंगु इलय् नेवाःतय्स हानं पुलांगु संस्कारय् कुनातय्गु न्हूगु चालबाजि ला मखुला धैगु न्ह्यसः नं वयाच्वंगु दु । थौं नेवाःतय्गु इतिहास व नेवाः समाजया वास्तविकताप्रति विचाः यायेमाःगु अवस्था वःगु दु । उकि थज्या:गु शंका उपशंका याना च्वने माःगु अवस्था मदयेके माःगु दु । थ्व बारे विचाः यासे नेवाः नेवाः समाजया इतिहासया सही सही पाना पुइकाः स्वयेनु । थुकि सत्यः तथ्य लुइक नेवाः ज्यापु धयाः नं नेपाःमि जुया न्ह्यःने वने फैगु अवस्था दयेका छ्वये नु । नेवाः धाःपि व ज्यापु धाःपि सु खः थ्वबारे सीके माःगु दु । संसार भुगोलया नक्सा अनुसार एशिया महादेशया मध्य हिम श्रृंखलाया हिमवत क्षेत्रया मध्य भूभागया न्यागः पर्वत धिलाच्व जामाच्व सिफुच्व साङ्गाच्व व फूच्व व थ्वया जःखःया उपत्यकाय् आदिकालनिसें बसोबास याना वःपि मंगोलवंशया किराततय्त नेवार धया वःगु खः । न्हापा न्हापा थमित डापार धाइगु डापार धाधां डवार जूवंगु अनंलिपा नेवार धयावःगु व थमिगु थ्व भूमियात थाय्या नामय् डापार हे धाधां थाय्या नां नेपाल जुयावःगु इतिहासकारतय्पाखें धयातःगु खँ दु । थुपि न्याद्वः खुद्वः दँ न्ह्यःनिसें थनया प्रकृतिनापं झ्यलय् पुनाः थनया भूमि कृषि भूमि हिइका मानव सभ्यताया इतिहास न्ह्याकावःपि खः धैगु नं वर्णन दु । थ्व हिमवत क्षेत्रया दक्षिण पश्चिम भेगया कपिलवस्तु गणराज्यय् जन्म जुयादीम्ह सिद्धार्थ गौतमं प्रतिपादित बुद्ध दर्शन व शिक्षाया उपदेशं डापारया नेवार समाजं २५०० दँ न्ह्यःनिसें अनुसरण यासे शान्ति समानता संवृद्धि व संघीय एकताया लागि संघर्षशील जुयाः छगू लिपा मेगु विधात पत्ता लगय् यासे वहे कथं न्ह्यानाः जःखःया गणराज्यतय् नाप नं समानताया लिधंसाय् न्ह्यःने वयाच्वंपि खः धैगु इतिहास दु । थमी नेवार जातिइ कुल वंश जात जातिप्रति भेदभावया संस्कार मदु समानताया व्यवहार दु ।

किरातकाल लिच्छविकाल व मल्लकालया सुरुया दसकतक नेपाल भूमिया नेवार राज्यया इलय् विकास जूगु बुद्ध दर्शन व शिक्षाया संस्कारत आः नं दिन । तर थौं थुकी विकृतित वयाच्वंगु दु । थनया ऐतिहासिक कीर्तित नेपालय् जक मखु चीन ल्हासा जापान म्यानमार इण्डोनेसिया आदि देसय् लुमंकेबहःगु नेपाःया कीर्तित थुकिया प्रमाण खः । बुद्धकालीन युगय् भिक्ष् संघया महत्वपूर्ण योगदान दूगु खँ दु । भिक्ष् संघया श्रमण भन्तेपिन्त ज्ञान विज्ञान शीप प्रविधिया स्रोत तथा धम्म व शिलस्वभावया गुरु बन्दना योग्य वन्दे शब्द सम्बोधन यायेगु चलन दु । अथेहे गृहस्थि समूह उपासक उपासिकी समूहयात 'भावो' व 'भारो' छ्यलावःगु अभिलेख दु । बुद्ध दर्शन व शिक्षाया लिर्धसाय् कृपिजन्य उब्जनीमूलक ज्या वस्तुजन्य उत्पादनमूलक ज्या सेवामूलक ज्या तथा निर्माणमूलक ज्याय संलग्न गृहस्थि नेवाःतय्त 'भारो' धायेगु उगु युगंनिसेंया प्रचलन खः धैगु अभिलेखया निर्धसाय् धाय्फु । थ्व युगय् झिच्यागू प्रकारया शीप व झिन्हय्गु अनुसन्धान केन्द्र दुगु खँ नं दु ।
गबलेनिसें सामाजिक आर्थिक व सांस्कृतिक रुपं जूगु उन्नति व विकासय् सन्तोषया सासः ल्हायेगु चलन नेवाः समाजय् खनेदयावल अबलेनिसें नेवाःत प्रमादिइ लाःवन अप्रमादि जुइ मफया वन । अलसांनिसें नेवाः समाज बुलुहुँ सामन्ति प्रवृत्तिया संस्कारय् भुलय् जुइगु जुया वल । अप्रमादि जुया च्वनेगु बद्ध शिक्षाप्रति च्यूता मदया वन । धर्मया नामं पुजा पाठ यायेगु भक्तिभाव तयाः देशः मन्दिर निर्माण यायेगु द्यःमूर्ति स्थापना यायेगु जात्रा यायेगु व नये त्वनेगु संस्कारय् तक्यं वन । प्रत्येक नेवाः बस्ति विद्यमान विभिन्न मतया अनगिन्ति देगः मन्दिर चैत्य चीबहाः तथा थीथी धार्मिक स्थल तीर्थस्थलया मेला हना वयाच्वंगु थुकिया प्रमाण खः ।

नेपाल संवत् ५०१-५१६ या इलय् जुजु जयस्थिति मल्लं वर्णनुश्रमवादी पुरेततन्त्रया पण्डिततय्त सःताः थुमिपाखें सल्लाहसुझाव कयाः नेवाः समाजय् सुधारया नारा हयाः भावो समूहया नेवाःतय्त ३२ ज्याःया नामं जाति विभाजित यानाः थुमित ज्यापु धाय्गु व भारो समूहया नेवाःतय्त उच्चस्तरया नामं श्रेष्ठ धायेगु नियम हःगु सकसिनं स्यूगु हे खँ खः । भिक्ष् संघया वन्देतय्त यथावत हे मान्यता तःगु खँ दु । तर थ्व इलनिसें नेवाः समाजय् सामन्ति प्रवृत्ति व विभेदवादी संस्कृति मनोवैज्ञानिक तवरं जक मजुसे सामाजिक नियमया रुपय् हा कयावःगु खनेदत । थ्व इलय् भावोया विकल्प ज्यापु ज्यापुया विकल्प नेवार व नेवारया विकल्प भावो भारो धाय्गु सामाजिक चलन यात ल्वमंका छ्वयेगु ज्या जुयाविल । भारो समूहया नेवारया छगू पुचलं मातृ धर्म बुद्धधर्म मत्वःतुसे नालाकाल थुपिन्त उराय् उदास धाय्गु चलन हल । लाय्क व लाय्कूनाप सम्बन्ध दुपि छगू भारो पुचलं मातृधर्म बुद्धया संस्कार नापनापं पुरेतवादी ब्रह्म धर्म थौंकन्हय् हिन्दु धर्म धाः या संस्कार नं नालाकाल थ्व भारो पुचःतय्त जक श्रेष्ठ धायेगु चलन नेवाः समाजय् खने दयावल । थुकथं हे भिक्ष्त्वं त्वःताः गृहस्थि जीवन हनेमाःपि नेवाःतय्त वन्दे हे धयावःगु दु । तर थुमि सन्तानतय्त लिपा वया वरे वा बाँडा धायेगु चलन छखे खने दया वलसा मेखे शाक्यभिक्ष् धायेगु जुजुं शाक्यवं धाधां शाक्य जक धाय्गु जुल । थुकथं ब्वलेगु अवस्था क्रमया नेवाः राज्य दुक्राटुक्रा जुल मुख्यतया येँ यल व ख्वप शक्ति सम्पन्न राज्य खने दयावल । थुकथं नेवाः राज्य विभाजित जुयाः नेवाःसमाजय् क्षेत्रीय रुपं नं विभेदया संस्कार ब्वलनेगु मौका दयावल ।
नेपाल संवत् ७९५ इलय् येँ यल ख्वप देय्या जुजुपि जानाः नेवाः समाजय् न्हूगु सामन्ती पुरेतवादी तथा विभेदवादी नियम कानून हयाः लाडय् यायेगु ज्या जुयावःगु खनेदत । थ्व इलंनिसें नेवाः समाजया भावे ज्यापु तय् बिचय् नं ज्याया नामं जाति नामाकरणयात जोड बियाःछगू ज्याय् संलग्न परिवारया बिचय् जक विधि व्यवहा याये दइगु छु ज्या याना वःगु परिवार खः वया सन्तानतय्सं मेगु ज्या याये मदइगु परिवारया सुं सीका काय् कलाःपि बर्खी च्वनेमाःगु आदि नियम कानून येँ यल व ख्वपया नेवाः समाजय् लागु यायेगु यात । थ्व नियम विपरित याःपिन्त व याःगु सियाः नं सुचं मब्यूपिन्त जनही मोरु १०० जरिवाना लगे जुइगु नापं थुकिया विरोध येँय् वःसा यल ख्वप जानाः दमन यायेगु अथेहे यल ख्वपय् नं यायेगु स्वम्हं जुजुपिसं सम्झौता यानाः लागु यानाः सामन्ती व्यवस्था बल्लाकाः वःगु इतिहास नेवाः समाजय् दु ।

More Stories Like this