खस व खस भाषा

बुद्धाचार्य शाक्य

नेपालय् खसतय्त खय् व इमिसं ल्हाइगु भाषायात खय् भाय् धाइगु खः। खय् धाइपिं खस व उमिगु भाषा खसभाषा खः। नेपाःया सामन्ती शासकत मध्ये शाहवंशया जुजुपिं, इमिगु जः व इमिसं आशिर्वाद बियातःपिं मेमेपिं खस व खस ब्रम्हूत नं खः। थौं नेपालय् शाहवंशया राजसत्ता चबुइधुंकल। इमिगु थासय् न्हूपिं सामन्तीतसें हा कया हल। थ्वहे कारणं यानाः पुलांम्ह जुजु ज्ञानेन्द्रं धाल - नेपालं शाहवंशयागु शासन न्हंगु मताःनि ।

नेपालया न्हूपिं सामन्तीत न्हापा शाहवंशयागु निगाहं कुमाउँ, गढवाल व काशीं नेपाःया स्वनिगः उपत्यका दुने वःपिं खस ब्रम्हूत खः। थौं म्हिगः इमित खस धाल कि तंचायाः नेपाली धायेमाः धाइपिं जुया वयाच्वंगु दु। इपिं बाहेक नेपाःया आदिवासी व जनजातित नेपाली हे मखु धइगु भावना तयाः व्यवहार याना वयाच्वन। गथे कि आदिवासी नेपाल समूदाय अर्थात् थौंया नेवाःतय्त नेवार धायेगु व आदिंनिसें नेपाली भाषा धकाः हना वयावंगु थौंयागु नेपाल भाषायात 'नेवारी' धायेगु इमिगु अधिकार थें तायेकाच्वन ।

खस समूदाययापिं मध्ये डुम जातियापिंत न्हुयाः व इमिसं सुसाःकुसाः याकाः क्षेत्री धाइपिनिगु ब्वहलय् गयाः सकसिनं थःपिं जक खाके फइगु व न्ह्यागु थासय् नं थःपिं जक हे च्वन्ह्याकाच्वनेगु स्वयाच्वंपिं खस ब्रम्हूतय्सं नेपाःया आदिवासी व जनजातित ल्वाकाः थः कतिलाकेगु स्वया वयाच्वंगु दु। छुं दँ न्ह्यः जक क्वःदःगु सामन्ती शाहवंशया राजतन्त्रयागु आशिर्वादं धस्वाये सःपिं खस ब्रम्हूत नेपाःया स्वनिगलय् दुहां वसांनिसें थनया आदिवासी नेवाःत न्हंकेगु व इमित थनं पितिनेगु हे इमिसं धर्म तायेका वःगु जुल। उकिं इमिसं छुं नं जाति वा मुलुकयात न्हंकेमाःसा न्हापालाक इमिगु भाषा व संस्कृतियात नष्ट याना छ्वयेमाः धइगु आज्जु काल। थ्वहे कथं इपिं जक देशया शासन व प्रशासनया दक्व थासय् स्वचाःवनेगु याना हल। थ्वया नापं खस महीपिं नेवाःत जक मखु मेमेगु वर्गया न्ह्यलुवातय्त गनं नं थाय् मबीगु याना जुल। थुगु खसतय्गु नीति खसत जक नेपाली व खस भाषा जक नेपाली भाषा धायेकेगु न्हापांगु ज्या जुल ।

खस धाइपिं भारतं उदिच्य, गडवाल, कुमाउँलय् वःपिं अनं लिपा जुम्लाया सिंजाय् वःपिं खः। इमिगु सन्तानत मल्ल धकाः नां जाल। थ्व बाहेक मेपिं खसतय् सन्तानत पहाडया थीथी थासय् इनाः वन। खसत मध्ये गोरखाय् राम शाहं लिगलिगकोट राज्यय् शासन यात। थ्वया हे सन्तानत मध्ये पृथ्वीनारायण शाहं नेपाःया केन्द्रीय शासनयात तक नं येँ, यल व ख्वप धकाः इनाः शासक जुयाच्वंपिं मल्ल जुजुपिंत हेकयाः राज्य यात। थ्वयां न्हापायापिं थन वयाः च्वनाच्वंपिं खसत नेवाःतय्गु संस्कारय् दुबिनाः नेवाः हे जुल धाःसा लिपा थन वःपिं खसत खस हे धकाः बिस्कं वर्गया अस्तित्व ज्वनाः च्वनेगु यात ।

'मुलु जुयाः दुहां वनेगु पा जुयाः पिहां वयेगु' धाइ थें खस धकाः दुहां वयाः सिंजाली, जुम्लौली, पर्वते व गोरखाली धायेकाः थौं इपिं जक हे नेपाली मेपिं नेपाःका आदिवासी व जन्मसिद्ध जनजातित अनेपाली धायेगु कुतः याना हयाच्वन। अथे हे खस भाषा जक नेपाली भाषा व नेपाल भाषायात नेवारी धायेगु याना हल ।

हिन्दू धर्मया शास्त्र व नीति दयेकूपिं मध्ये पुलांम्ह मनू नं छम्ह खस हे खः। गुम्हेसिनं थःथःपिनि हे मांनं बुइकातःपिं जूसां नं खस बम्हूत ब्रम्हाया म्हुतुं, याक्वं क्षेत्री, तेपुचां बैश्य व तुतिं शुद्र उत्पत्ति जूगु धाल। थ्वयानापं खस बम्हूत जन्म जुइसात हे पृथ्वीया मालिक धायेगु यात। उगु नीति धइगु क्षेत्री, बैश्य व शूद्र धाइपिंत क्वत्यलाः थःपिंसं जक सुख सियाः च्वनेगु खः। गुकियात मानवताया नातां मस्वाःगु धायेबह जू ।

खस ब्रम्हूतय्गु मातृभूमि भारतय् हे थौं अस्तित्व मदया वनाच्वंगु इलय् नेपालय् इमिसं आदिवासी व जनजातियात क्वत्यलाः थःपिं जक धस्वाना च्वनेगु ज्या यानाच्वन। इमिगु थुज्वःगु ज्यायात मसियाः जक आदिवासी व जनजातितय्सं माने यानाच्वन। थूपिंसं हाकुतिनाच्वन। नेपालय् शाहवंशीय राज्यया नापनापं 'हिन्दू राज्य' धाःगु नं सति वंगु दु। थ्वया नापं धर्मनिरपेक्ष राज्यया आज्जु कयाः संघीय लोकतन्त्रात्मक गणतन्त्र राज्य वयेधुंकूगु दु। खस ब्रम्हूतसें हाकनं हिन्दूराज्य यायेमाःगु माग न्ह्यःने तयाः थनया आदिवासी व जनजातितनाप ल्वायेगु कुतः यानाच्वन। अथेहे शासन प्रशासनया थीथी निकायय् समावेशी यायेगु ज्यायात नं इमिसं महिना वयाच्वंगु दु। थ्वया अर्थ खस ब्रम्हूतय्गु कुशासन ताहाकः याना तयेमाः धाःगु जुल ।

धात्थें धायेगु खःसा उदीच्य, गडवाली, कुमाउली, सिंजाली, जुम्लौली, पहाडी, पर्वते व गोरखाली धकाः नां हिला वयाच्वंगु खस भाषायात खस भाषा धकाः हे हनेमाःगु सर्वमान्यगु खँ खः। खस भाषायात नेपाली भाषा धायेगु पाय्छि मजू। उकिं नेपाःयागु न्हूगु संविधानय् खस भाषायात नेपाली मधासे खस भाषा हे धायेगु व च्वयेगु यायेमाःगु दु। थथे खःसा जक नेपालय् गणतन्त्र वःगुया सार दइ। नापं खसतय्गु जातीय व भाषायागु न्हाय् तक नं ल्यनाच्वनी ।

खसतसें थःत खस धाइ थें व थःपिंसं ल्हायेगु भाषायात खस भाषा हे स्वीकार यानावः कथं खस भाषा हे खः धकाः संविधानय् तिबः बीगु कुतः यात धाःसा नेपाःया दक्व आदिवासी व जनजातितय्सं अवश्य नं सुभाय देछाइ। थ्वया नापं नेपाःया आदि, प्राचीन व ऐतिहासिक नेपालभाषा हे नेपाली भाषा खः धइगु सकसिनं बोध यानाः सयेकाः व्यवहारय् छ्यलेगु याना हइ ।

More Stories Like this