नेवाः स्वायत्त राज्यया अर्थनीति

डा. पुष्पराज राजकर्णिकार

आर्थिक विकासया नीति गथे जुइमाः वा गज्याःगु जुइमाः धैगु विषयसं संसारय् सलंसः दँ न्ह्यः निसें विवाद जुया वयाच्वंगु दु । छगू बिचाःकथं आर्थिक ज्याखँयात बजारय् त्वतेमाः अर्थात छु गज्याःगु आर्थिक ज्याखँ यायेगु धैगु खँ बजारं हे क्वछिइ दुसा मेगु बिचाःकथं आर्थिक ज्याखँ सरकारं क्वछीमाः धैगु दु । न्हापांगु बिचारं सरकारी भुमिकायात म्हो याइसा लिपांगु बिचारं बजारया भुमिकायात म्हो याइ । थ्व निगूलिं बिचाःया गुण अवगुण दु । बजारया माध्यमं आर्थिक कि्रयाकलाप संचालन जुइबले आर्थिक कार्यकुशलता अप्पो जुयाः उत्पादन नं अप्पो जुइ तर बजारं सामाजिक न्यायया पक्षयात कम याइगु जुयाः धनी गरीबया दथुइ असमानता बढे जुइ । अथे हे आर्थिक कि्रयाकलापय् सरकार हाबी जुलकि सामाजिक न्यायेया संरक्षण पाखे छुं ज्या जुइफइसां भ्रष्टाचार ढिलासुस्ती अप्वः जुयाः उत्पादन म्हो जुइ । थ्व निगू बिचाःया दथुं पिहाँवःगु मेगु आर्थिक विकासया नीति धैगु मिश्रित अर्थ ब्यवस्थाया नीति खः । थज्याःगु ब्यवस्थाय् सरकार व बजार निगूया भुमिका दइ अले बजारयात सरकारं माःकथं नियन्त्रण व नियमत नं याइ । राजनैतिक रुपं धायेबले पुँजीवादीत बजार अर्थतन्त्रया पक्षपाती जुइसा साम्यवादी वा समाजवादीत योजनाबद्ध विकासया पक्षपाती जुइ । नेवाः स्वायत्त राज्य धायेबले थुकिया आधार राजनैतिक व वर्गिय मजुसे जातीय जुइगुलिं अर्थात पुँजीवादी व समाजवादी निगुकथंया बिचाःयापिन्त नं कःघाये मालीगुलिं दथुया लँ ज्वनेगु आवश्यक जुइ अर्थात मिश्रित अर्थतन्त्रया अर्थनीति नालेगु छ्यलेगु आवश्यक जुइ ।

मिश्रित अर्थतन्त्रया स्वरुप नं हिसावं वयाच्वंगु दु । सन् ११६० व ७० या दशकय् मिश्रित अर्थब्यवस्था नालाच्वंगु देय्तसें शिक्षा स्वास्थ्य व पूर्वाधारया क्षेत्रय् जक मखु उद्योग ब्यापारया क्षेत्रय् नं सरकारी संस्थागत विकास व विस्तारयात । तर आः सरकारी संस्थानतय्गु कार्यक्षेत्र संकुचन याना यंकेगु प्रवृत्ति हाबी जूगु दु । स्वास्थ्य शिक्षा व पूर्वाधारतकं निजी क्षेत्रया ल्हाःतय् त्वःताहःगु दु । तर सरकारी क्षेत्र स्वयां निजी क्षेत्रया कार्य निपुण जुयाः विकासया गति च्वजाइगुलिं थथे निजी क्षेत्रयात महत्व बियाहःगु खः तर थुके उत्पादन वृद्धि जूसां उत्पादनय् आम जनताया पहुँच थ्यनीमखु । आम जनता शिक्षा स्वास्थ्य खाद्य सुरक्षा थें जाःगु आधारभूत सुबिधां तकं बिाचत जुइमाःगु समस्या नं लिसेलिसें वःगु दु । उके उत्पादन व वितरणयात वाञ्छित सिमातक जूसां सन्तुलित याइगु आम जनता म्होनिं शिक्षा स्वास्थ्य थें जाःगु आधारभूत सेवां विाचत जुइम्वाःगु लोक कल्याणकारी राज्यया अवधारणा कथंया अर्थनीति नेवाः स्वायत्त राज्यं छ्यलेमाः नालेमाः । नेवाः राज्यया भौगोलिक लागा किटान मजूनि । तर थीथी श्रोतपाखें थुकेया खाका धाःसा प्रस्तुत जुइ धुंकूगु दु । परिकल्पित नेवाः राज्यया लागाय् उपलब्ध प्राकृतिक श्रोत व साधनया स्थितियात दुवालेबले नेपाः देय् कृषि प्रधान जूसां नेवाः राज्य कृषि प्रधान जुइगु खनेमदु । अथे हे थ्व ततःधंगु उद्योगत साचालन जुइगु औद्योगिक राज्य नं जुइमखु । शिक्षा स्वास्थ्य पर्यटन सुचनाप्रविधि ब्यापार आदि प्रधान जुयाः सेवा प्रधान राज्य जुइ अथे धायेबले लगानी नं थ्वहे क्षेत्रय् अप्वः प्रवर्धन यायेगु नीति नालेमाली । कृषि जन्य व मेमेगु घरेलु चिधंगु वा मध्यम स्तरयागु उद्योगत विकास यायेगु नीति नालेमाली । थुकेया नितिं ल्हुति यल ख्वपय् दुगु औद्योगिक क्षेत्रयात व भोंतय् च्वंगु सूचना प्रविधि पार्कयात बांलाक छ्यला हयेगु नीति नालेमाली । थज्याःगु उद्योगतय्त प्रोत्साहन बीगु नीति राज्यं नालेमाली ।

नेवाः राज्य धैगु नेपाःया राजधानी नं खः । तर थनया लँ धः लः मत आदि पूर्वाधारयात स्वयेबले आधुनिक राजधानी शहर धायेमल्वः । स्वनिगःयात छगू आधुनिक शहरकथं विकास यायेमाः । भुमिगत व आकासे यातायात थें जागु ततःधंगु पूर्वाधारत दयेकेमानि । थुकेयात यक्को लगानी नं माली । निजी मनासे गाइमखु । विदेशी लगानी नापं प्रविधि नं दुहांवइगु जुयाः नं थुकेया आवश्यकता दु । तर विदेशी लगानी धायेवं ग्यायेमाःगु मदु । येँय् न्हापांगु होटल रोयल होटल नं विदेशी पाखें हे चायेकूगु खः । झीके सांस्कृतिक प्राकृतिक सम्पदा यक्को दुसां उकेयात ब्यावसायिक प्रवर्धन यायेगु आधुनिक ज्ञान प्रविधि व कौशल मदु । थज्यागु ज्ञान प्रविधि व कौशल नं विदेशी लगानीया माध्यमं दुहाँवयेफु ।

नेपाः विश्व ब्यापार संगठनया दुजः जुइधुंकूगु दु । विश्व व्यापार संगठनया मू आजु धैगु वस्तु सेवाया ब्यापार व लगानीयात विश्वब्यापीकरण यायेगु खः । देसं देय्या दथुइ वस्तु सेवा व लगानीया प्रवाह सिद्धान्त खः । यद्यपि विकासशील व अति कम विकसित देय्यात अपवाद स्वरुप छुं छुटया ब्यवस्था नं दु । थौया नीछगूगु शताब्दीया इलय् झी विश्व समुदाय पाखें अलग्ग च्वने फइमखु । उकें झीगु नीति छु जुइमाः धाःसा छखे विश्व संस्थातय् पाखें थथे प्राप्त जुइफइगु छुटया सुविधायात अप्पो छ्यले सयेके व फयेके माःसा मेखे विश्व ब्यापार व लगानी पाखें फाइदा कायेत थःत सक्षम यायेगु नीति नं ज्वनेमाः । नेवाः राज्यया आदिवासीतय्गु नितिं रोजगारी मू समस्या मखु । उकें औद्योगिक नीतिया खँ ल्हायेबले थनया नितिं श्रम सघन स्वयां प्रविधि सघन उद्योगया विकास उपयुक्त जुइ । उकें थज्यागु उद्योगयात प्रोत्साहन जुइगु नीतिया आवश्यक जुइ । जाकि छुचुं उत्पादन याइगु उद्योग स्वयां फलफुल प्रशोधन स्वां जडिबुटी प्रशोधन थें जागु उद्योगत विकास यायेगु पाखे जोड बी माली । छाय्कि वा छ्व उत्पादनया नितिं नेवाः राज्यय् यक्को बुँ हे मदये धुंकल । न गुँ ल्यंदु । उखेपाखे फलफुल जडिबुटी जन्य उद्योग प्रवर्धन जुइफइ । जमिन यक्को मदुथाय् उच्च मूल्यया कृषि वस्तुत उत्पादन यायेगु पाखे जोड बीमाः । कृषिया खँ ल्हायेबले भुमिसुधार नं नेवाः राज्यया नितिं सान्दर्भिक जुइमखु । बरु ल्यंगु जमिनयात लाःलाःथे प्रयोग यायेगु पाखें संरक्षण यायेत भू उपयोग नीतिया आवश्यक जुइ ।

सांस्कृतिक व प्राकृतिक सम्पदाय् तःमिगु नेवाः राज्यया आम्दानी व लजगाःया छगू मू क्षेत्र धैगु पर्यटन जुइ । सांस्कृतिक व प्राकृतिक सम्पदायात संरक्षण नं जुइकथं पर्यटन ब्यवसायया दिगो विकास व विविधिकरण यायेत उपयुक्त पर्यटन नीतिया आवश्यकता जुइ । थ्व क्षेत्रया विकास यायेत आवश्यक जनशक्ति निर्माण बजारीकरण अध्ययन अनुसन्धान वस्तु विकास यायेत पर्यटन विकास प्रतिष्ठानया पलिस्था यायेमाली । स्वस्थ वातावरण मदयेकं पर्यटन विकास जुइमखु । उकें फोहर ब्यवस्थापन व पर्यावरण नीति नं नेवाः राज्यया विकास नीति न छगू मू पक्ष जुइ । फोहरयात थःगु हे राज्य दुने उर्जाया श्रोतय् परिणत यायेगु नीति उपयुक्त जुइ । यातायात ख्यलय् आः दुगु भ्वाथःगु लँ भिंकेगु जकमखु भुमिगत रेल-व आकाशे मार्ग विकास यायेगु महत्वाकांक्षी नीति पाखे मिखा ब्वयेगु ई जुइ धुंकल । सतह मार्गया नितिं जमिन खर्च यायेफुगु अवस्थाय् झीके मदये धुंकल । उकें म्होतिं नं सांगानिसें थानकोट व गोदावरीनिसें भुइजःसितकया भुमिगत रेल मार्ग दयेकेगु पाखे प्रयासया थालनी जुइमाल । भुमिगत मार्गया खँ ल्हायेबले नेपाः भुखाय् लागाय् लाःगुलिं सम्भव मजू धैगु खँ नं न्यनेदु । तर झी स्वयां अप्पो भुखाय्या जोखिम दुगु जापानय् दशकौं दशक न्ह्यःनिसें भुमिगत रेल चलेजुया च्वंगु नं खनाच्वनागु दु । उकें थ्व असम्भव हे जुइ थें जितः मताः । यातायातया हे खँ ल्हायेबले छकः साइकल मार्गया खँ वःगु नं लुमं । थ्व स्वास्थ पर्यावरण व खर्चया ल्याखं नं बांालःगु प्रस्तावना खः । उकें थज्यागु लँया विकास यायेगु नीति नालेगु नं पाय्छि हे जुइ ।

समग्रय् नेवाः स्वायत्त राज्यया प्राथमिकता धैगु पर्यटन चिधंगु वा मध्यम स्तरया उद्योग सेवा व्यवसाय व ततःधंगु यातायात परियोजना विकास यायेगु हे जुइमाः । मिश्रित व लोक कल्याणकारी राज्य जुइमाः धैगु खँ च्वय् न्ह्यथने धुन । थज्याःगु आय असमानताया जोखिम दया हे च्वनी । गनतक समतामूलक समाज विकास यायेगु खँ दु थुकेया नितिं सम्पतिया राष्ट्रियकरण व पुनवितरणया सम्भावना साधनया उपलब्धिया व राज्य संरचनाया आधार निगू हे दृष्टिकोणं नं खनेमदु । उकें नेवाः राज्यं समतामूलक समाज निर्माणया नितिं प्रगतिशील करया लँपु नालेमाली ।

More Stories Like this