भारतया सन्धि सम्झौता पुनरावलोकनया आवश्यकता

- खुसनारायण श्रेष्ठ -

भौगोलिक आर्थिक व सामाजिक निकतां यानाः नेपाःया वैदेशिक स्वापूया मुख्यतः भारत केन्द्रित जूवंगु दु । १८००० कि.मि. स्वयाः ताःहाकःगु भौगोलिक सीमाना आर्थिक स्वापू व साझा भेषभुषा व संस्कृतिया कारण नं जिमिगु द्वीपक्षिय स्वापूया पाटात झन् जटिल जुजुं वनाच्वंगु दु । खासयानाः नेपाः छगू भूपरिवेष्ठित मुलुक जूगुया अतिरिक्त दक्षिण पूर्व व पश्चिम स्वंगू दिशां भारतं घेरे यानातःगुिलं भारत परिवेष्ठित देश धायेगु उपयुक्त जुइ । थुज्वःगु हे कारणं यानाः नेपाः भारतप्रति अप्वः निर्भर जूगु खः । अतः नेपाःया राजनीतिक व आर्थिक हितयात न्ह्यःने यंकेत नेपाल भारत दथुइया स्वापूयात पुनःभाषित यायेगु आवश्यक दु । सन् १९५ या नेपाल - भारत शान्ति व मैत्री सन्धिं निगू देशया दथुइ राजनीतिक सम्बन्ध स्थापनाया निितं सन् १९५० जुलाई ३१ सं तत्कालिन नेपाःया राणा प्रधानमन्त्री मोहन शमशेर जबरा व नेपाःया निितं तत्कालिन भारतीय राजदूत चन्द्रेश्वर नारायण िसंहं थःथःगु देशया प्रतिनिधिकथं ल्हाःिचं तःगु खः ।

थुगु सन्धिया मू विशेषता धयागु स्वंगू दु - १ थुगु सन्धिया प्रावधानकथं छगू देशया नागरिक मेगु देशय् स्वतन्त्र व निर्वाधरुपं वये वनेदइ । २ निगू देशया नागरिकं छगू मेगु देशया समान अधिकार दैगु व्यवस्था याःगु दु । गुगुकथं सुं नं व्यक्तिं थःम्हं ययेकूगु देशय् व्यापार व्यवसाय लगायत न्ह्यागु नं जीविकोपार्जन यायेत छुट दइगु प्रावधान दु । ३ निगू देशया सुरक्षाया मामिलाय् छगू पक्षयात पिनें आक्रमण जूगु स्थितिइ मेगु पक्षं ग्वाहालि यायेगु व्यवस्था यानातःगु दु । नापं नेपालं ल्वाभः न्यायेबलय् भारतया लँ जुयाः वा भारतयाके न्यायेगु प्रावधान दु । तर थुगु सन्धि अन्तर्गत निम्नकथंया सम्मतयात खनेदुगु दु :
क) असमान सन्धि

थ्व सन्धि तसकं हे तःधंगु व चीधंगु राष्ट्रया दथुइ समान धरातल व मापदण्डय् दयेकूगुिलं तःधंगु देशं चीधंगु देशय् हैकम चलय् यायेगु औजारयारुपय् छ्यःगु दु धयागु आम नेपाःमितय्गु धापू दु । थुिकं नेपाःया सार्वभौमसत्ता । सप्रभुता कय्कुंकेगुया नापं नेपाःया अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धया दायरायात नापं कय्कुंका ब्यूगु दु - धयागु आम धारणा दु । ख) सुरक्षाया नामय् नेपाःया आन्तरिक मामिलाय् दखल बीगु ज्या थुगु सन्धिमार्फत जुयाच्वंगु दु । ल्वाभः न्यायेत भारतं अंकुश तयाः नेपाःयात थःगु सुरक्षा कुसाय् तयाः भारतया दुनेया मनसाय व अभिप्राय दुगु तायेकेफु । नापं जःलाखःला देश खासयानाः उत्तरी छिमेकी देशनाप नेपाःया स्वापूयात कय्कुंकेगु अथवा निश्प्रभावी यायेगु निहीत उद्देश्य व स्वार्थं प्रेरित जुयाः थ्व सन्धि याःगु खनेदु । ग) छम्ह मेम्ह नागरिकतयात राष्ट्रिय व्यवहार यायेगु ज्या थुगु सन्धिं याःगु दु । नेपालय् भारतीय नागरिकतय्सं पूँजी प्रविधि शीप दक्षता । आिदं यानाः याउँक हे व्यापार व्यवसायलय् ब्वति कयाः नेपाःया अर्थ व्यवस्थायात थःगु प्रभावय् वयेत जूगु दु । तर नेपालीतय्सं भारतय् वनाः थुज्वःगुकथं छुं नं यायेफैगु अवस्था मदु ।
घ) सन्धिया आधारय् भारतं प्रावधानयात थःथःगु हित व अनुकूलताया लिधँसाय् छनौटकथं छ्यलेगु यानावःगु दु । गुिकं यानाः नेपाःयात भारतपाखें न्ह्याबलें हानि नोक्सानी जक फयावये माःगु दु ।
ङ) सन्धि अन्तर्गत नेपालय् भारतीय नागरिकत असंख्य जक मखु अनियन्त्रित रुपं दुहांवयेगु यानाच्वंगु दु । सीमाना खुल्ला स्वतन्त्र आवत जावत व पेशा यायेदैगु स्वतन्त्रतायात भारतीय नागरिकतय्सं गुलि छ्यल उकिया छुं छुं नं नेपालीतय्सं छ्यलेपुूगु मदु । वर्तमान तराई क्षेत्र व राजनीतिक ख्यलय् खनेदुगु समस्या धयागु थ्वहे सन्धिया कारणं खः । अन्तय् निष्कर्षया झ्वलय् छु खँ धायेफु धाःसा थुगु सन्धियात पुनरावलोकन याना न्हूगु सन्धि दयेके माःगु प्यख्यरं आवश्यकताया महशूस याःगु दु । सन् १९९० सं भारत भ्रमणया इलय् नेपाःया प्रधानमन्त्री मनमोहन अधिकारीं भारतीय समकक्षीयात उगु सन्धिया पुनरावलोकन यानाः न्हूकथं परिमार्जित यायेमाःगु खँ प्वंकूगु दु ।

उगु नेपाली प्रस्तावयात सिद्धान्ततः द्वीपक्षीय परराष्ट्र सन्धिस्तरया समिति दयेकूगु खनेदु । तर उगु समिितं मेगु छु नं ज्याखँ न्ह्यःने यंकूगु खनेमदु । सन् २००८ सेप्टेम्बरय् तत्कालिन माओवादी प्रधानमन्त्री प्रचण्डया भारत भ्रमणया इलय् उगु खँ ल्होनेगु ज्या जूगु खः । हे पुलांगु समितियात न्हूधाः यायेगु नं खँ क्वज्यूगु खः । नेपाली पक्ष उगु सन्धियात परिमार्जन यानाः हे व आवश्यकता कथं हिलेत माःगु छलफल भारत नाप न्ह्याकेगु आवश्यकता दु । निगू देशया दथुइ सीमा व्यवस्थापन व नियमन यायेगु निितं गृह सचिव स्तरीय मंकाः सीमा व्यवस्थापन समिति व सह - सचिव स्तरीय संयुक्त कार्यदलया स्थापना याःगु दु । थ्व बाहेक जिल्ला स्तरीय सीमा जिल्ला समन्वय समितितय्गु संयन्त्र स्थगित याःगु दु । थुिपं संयन्त्रतय्सं अन्तरसीमा अपराध अवैध कारोबार आतंकवादी गतिविधिबारे राष्ट्रिय क्षेत्रीय जिल्ला व स्थानीयस्तरय् सहलह व समन्वय यानाः समस्याया निराकरण यायेगु ज्या याइ । थुगु सन्दर्भय् नेपालं थप ज्या यायेमाःगु खनेदु ।

More Stories Like this