म्हपुजाया उत्त्पति



डा. कमलप्रकाश मल्ल

हिन्दु पुराणया लिधँसाय् झीगु तजिलजि न्ह्यानाच्वंगु खत । गथेकी विष्णु पुराणय् न्ह्यथनातः कथं बागःचाम्ह ब्रम्हुया रुपय् विष्णुं दैत्यराजा बलि जुजुया दानशिलतायात कयाः परीक्षा काइ । थःगु यज्ञादि कर्मय् तक्यनाच्वंबलय् जुजुया न्ह्यःने वयाः बागः ब्रम्हु वयाः भिक्षा फ्वनि । वं फ्वंगु खः - थःगु स्वपलाःया दिकेत माछि थाय् । थः गुरु शुक्राचार्यपाखें खवरदारी याःसां जुजुं उम्ह ब्रम्हुया इच्छा कथंया दान बीत बचं बी । बागः ब्रम्हु नं निपलाः जक तःबले धरती व आकास त्वपुल । ल्यंदनिगु मेगु छपलाःया तयेत मगाःगु थाय् फ्वन । जुजु बलिराजां थःहे न्ह्यचिला विष्णुया मेगु पलाः फयाकाल । थ्वया लिपा विष्णुं वलिराजायात पातालय् क्वथुनाबिल । न्ह्यागुहे जूसां बलिराजा नां व चकंगु नुगःया कारणं पातालय् राज यायेत व दच्छिइ स्वन्हु मत नखः कथं त्रि-अरहण वा स्वन्हुति हनेबीकल । बलिराजायाया महिमा व गुणयात लुमंकिगु कथं हनीग जूगुलिं स्वन्हु मध्ये चन्द्रमासया कात्तिकथ्वया न्हापांकु्न्हु बहनीयात बलि प्रतिपदा वं न्हयथु कुन्हु बहनी सुखरात्रि कथं थःयात पूजा यानाः हनी । थ्व ई पार्वती नाप पाशा म्हितेत शिव तयार जूगु छगू विस्कं ई नं खत ।

थुगु विवरणया स्वापू वेद तक नं दु गन विष्णुयात त्रिविक्रमया रुपय् च्वछानातःगु दु अले थुगु खँयात वामन पुराण, पद्म पुराण, सूर्य पुराण, मत्स्य कुर्म व भगवत पुराणया तःगु व तःता संस्करणय् ब्याख्या व च्वछानातःगु दु । (चलं ८ ब्वः १५-२३)। झीथाय्या स्वयम्भू पुराणय् नं बहनी थःम्हं थःयात मन्दःया न्ह्यःने च्वनाः पूजा यायेगु चलनयात बांलागु पक्षयात कयाः च्वायातःगु दु ।

थःगु प्रतीक कथं मन्दःदयेकाः न्याताजि बूबः न्याता तत्त्वं छायपीगु व तान्त्रिक पञ्चतत्वं जाःगु सगं कायेगु अभयकरगुप्तया निष्पणायोगावलि व वया पुस्ताया तान्त्रिक परम्पराया लिच्वः खः गुगु झिंछगू शताब्दिया खँ जुल । छचाः मन्दः वलिराजाया निंतिं थाइ, मेगु गनेद्यः, सूद्र्य, वरुण, यम व चित्रगुप्तयात झ्वःछुकाः पुजायायेत मन्दः थाइ ।

मेमेगू पूजाय् थें धुपांय्, मत, जाकि, स्वां सकतां ज्वल तयाः मन्दः पूजा याइ । मन्दः न्हापलाक लः व चिकं चालं थाइ । अनलि उकीयात ह्याँउँ सिन्हः व म्हासू सिन्हलं छाय्पि । मन्दलय् मुख्यतः छचालं मेगुचाःयात हिनातःगु न्याचाः दइ, उकिया पिने च्याहः दइ । थ्वः पञ्चतत्व व अष्टमंगलया प्रतीक कथं खत । दुनेया न्याचालय् वा जाति व्छ तव्छः ताय् तइ । अथे जुयाः थुकियात अन्नकूट अर्थात अन्नया पर्वः धकाः नं धायेगु चलन दु । दक्कले लिपा थःगु ख्वाःयाहाकः ज्वःलाःगु खेलुइताः थुकी द्यःने च्याकी । दीर्घायु/ताःआयुया चिं कथं द्यःछाइगु स्वां व सिसाबुँसा थुगु परम्पराया मू आकर्षण खः । थ्वया लिपा छेँजःया दक्कले थँजिम्ह मय्जुं थकालिनिसें झ्वछुनाच्वंपि छेँजःपिन्त सगं व छख्वला अयलाः लःल्हाइ ।

थौं कन्हय् नेवाःतय्सं हनावयाच्वंगु म्हपुजा थीथी जात व थाय्वाय् कथं ज्वःलानाच्वंगु मदु । सलंसः दँनिसें थीथी आस्था व बिचाः कथं न्ह्यानावयाच्वंगु व उकियात छथासं अभिलेखिकरण यानामःतःगुलिं थथे जूगु खइ । (पूवकं दुवाः स्वयादिसं 'म्हपुजाः - इतिहासंनिसें थौंतक' कमलप्रकाश मल्ल विश्वभुमि ३० कौलागाः १११८ मंगलवाः) । थुथाय् छुं ई न्ह्यव अभियानकर्तातय्पाखें छुं छुं ज्वलंत पितहःगु दु । तर उकियात श्रोत छु खः धैगुया सुनिश्चिता मदु व उमि थवंथःया दथ्वी धारणा ज्वःलानाच्वंगु मदु । (स्वयादिसं दिसँ फण्न्दि्ररत्न बज्राचार्य बुद्धाचार्य शाक्य व नरेशवीर शाक्व व बजारय् मियातःगु थीथी ढाँचाया भ्वँया मन्दःचाःया थासा)

थुगु मतःया नखः छु मखुसां झिंन्यासःदँ स्वयां (न्यागूगु शताब्दि ईस्वी संवत्) न्ह्यः निसें न्ह्यानाच्वंगु धइगु खँय् छुं शंकाः मदु । नेपाःया थीथी कलाकृतिपाखें नं थुकियात पुष्टि याः । बलिाराजाया निगू ज्वलिंज्वःगु झ्वातात दु । छगू वैशाख शुक्ल ३, ४८९ (२८ अप्रिल ४६७) आइतवाःया तिथिमिति दुगु तिलगंगा पशुपतिस् च्वंगु व मेगू लाजिम्पाटय् लुयावःगु थुगु आः राष्ट्रिय संग्रालहलय् तयातःगु दु । थथेहे ज्वःलाःगु मेगू झ्वातात सक्वचंगु व फम्पिइ नं दु ।

तर थुगु नखः नाप नेपाल संवत्या छुं नं स्वापू मदु । म्हपुजा नेवाः समुदायपाखें न्ह्याकुगु मखु । सत्यमोहन जोशीजु व वयकःया समर्थकतय्सं म्हपुजाः नेवाःतय्सं न्ह्याकुगु खः धकाः थुइकावयाच्वंगु खःसा खगोलशास्त्र व संस्कृतिया खँ उलि मथूगुलिं उपिं थथे मखुगु लँपुइ लानाच्वंगु जुइमाः । थ्व छगू हानं कांयात लंगरां लँपु क्यनेगु थुज्वःगु म्हाइपुगु दसु मजुइमा ।

आधिकारिक चन्द्रमासया पात्रो दयेकेगु ज्या संसारय् न्ह्याथाय् नं तिथि क्वचाइगु अर्थात चन्द्रमा लुइगु व बीगु ईया गणितीय ल्याःचाःया लिधँसाय् याइ । थुकी ई न्हिया न्हिथं लय् लय्पतिकं अले दँय् दसं पानाच्वनि । चन्द्रमाया लँपूक चकमलागुलिं छचाया अवधि १७ घण्टा निसें २६ काई । झी आम मनूतय्गु न्हि थें निभाःत्वःइगु व निभाःबीगु नापं ज्वःलानाच्वंनि मखु । तिथि सामान्य न्हि सिबें चिहाः व तहाः जुयाच्वनि । नापं लिपा वइगु तिथि पाय्छि यायेत छन्हु टुट नं जू । कात्तिक शुक्ल प्रतिपदा शुरु जुइगु व आश्विन शुक्ल आमावश्य कु्न्हु थुगु संवत् क्वचाइगु वा मेमेगू ऐतिहासिक संवतयावारे स्वयेगु व हीकेगु थौं कन्हय् आपालं सफटवयेरत दु । (स्वयादिसँ http://www.calender converter)

साइत धैगु तिथि कथं छगू भिंगु ई जक खः । थुकियात झीसँ उलि च्यूताः मतया, थ्वसम्बन्धय् मेपिन्सं छु यायेमाः थया । झीसँ तिथिया शुरु तिथिया ई व अन्त्ययात नालाच्वना ।

चन्द्रमासय् तिथिया मू दु । थ्वहे झीगु नखः चखः, जात्रा, पर्व व परम्पराया लिधँसा खः । गुब्ले साधारण न्हि छगू तिथिइ शुरु जुइ अले मेगू तिथिइ क्वचाइ थुज्वःबले गुगु तिथियात नालेगु ? थुगसि कात्तिक शुक्ल प्रतिपदा नोभेम्बर ६ शनिवाः सुथय् ११.२४ ताः इलय् न्ह्याइ । न्हि औसि कथं दु । निभाः लुइवं वा निभाःबीवं तिथि शुरु जुइ धैगु खँय् जोतिषीतय् छगू हे मत मदु ।

झी हिन्दू व बौद्ध पुरोहित व गुभाजुपिन्सं संस्कार, संस्कृतिया परम्परायात मैथिली, द्राभिद, कान्यकुब्ज वा गौड मध्ये गुगु प्रचलनयात नालाच्वंगु खः उकथ उमि दथ्वी बिचाः पाः । थ्व खँ उमि पूवर्जिपं आर्यावर्तया दक्षिण उत्तर पूर्व वा पश्चिम गुखैं दुतवःपिं धैगु खँनाप स्वापू दु ।

दक्कले लिपाया लिखित श्रोत 'निर्णय सिन्धु' यात थुमिसं छगूया छगू जक 'शास्त्र'या ल्याखं न्ह्यथनावयाच्वंगु दु । तर दुःखया खँ गुब्ले जीवन मृत्यु वा द्यः व मनूया रीति संस्कार न्ह्याकेगु वा मन्ह्याकेगु भिं वा मिभं धकाः धाइगु थुज्वःगु 'आधिकारिक' श्रोतत स्वीगू सिबें उप्वः दु ।

'ध्वांपिं मनूत उखेपाखे हयेभुंवनि गुखेपाखे देवदूत वनेत तकं ग्याः' थ्व अलेक्जेण्डर पोपया धापू खः । जिं थुइके मफयाच्वन, झीगु समुदायया सकसिनं यायेमाःगु ज्याय् झी नेतापिं गुब्वले त्याजिक न्ह्यःने वयेफइगु खः ।

(भाय् हिकूम्ह : अस्मीत मल्ल)

More Stories Like this

काेरियाय् नेवाः भ्वय्, नम्रता श्रेष्ठयात हन
न्यूयाेर्कय् इहि
राजनीतिक दलतय् घोषणापत्र व नेवाः दृष्टिकोण
किपुली मंकाः बाखं गोष्ठि
"वर्तमान राजनीतिक संन्दर्भय् नेवाः स्वायत्त राज्य" सम्बन्धि गोष्ठी